Xorazm ma ’ mun akademiyasi axborotnomasi – /2020 Ўзбекистон республикаси фанлар

XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI 
–
12/2020
135
Ўрганилган кучсиз ишқорсизланган
тоғ жигарранг ва тўқ тусли бўз тупроқлар чимли қатламлари 
гумус
(чиринди) миқдори билан асосан “юқори” (2,0
-
3,0%) ва “жуда юқори” (>3,0%) даражада 
таъминланган, чим ости ва асосан қуйи 10
-
110 см лик қатламлари “ўртача” (1,0
-
1,5%), айрим 
ҳолатларда “етарли” (1,5
-
2,0%) даражада таъминланганлиги аниқланди.
Оч тусли бўз тупроқлар профилида юза чимли қатлами гумус билан “кам” (0,5
-
1,0%) даражада 
таъминланган гуруҳга мансуб эканлиги аниқланди.
Углероднинг умумий азотга бўлган нисбати ҳам мутаносиб тарзда ифодаланади. Яъни, юқори ва 
жуда юқори даражада гумус билан таъминланган қатламларида унинг нисбати тоғ жигарранг 
тупроқларда 10
-
20 га, тўқ тусли бўз
тупроқларда –
8-
16 га, ва ниҳоят, оч тусли бўз тупроқларда эса 8
-
9 га тенг.
Барча ҳолатларда мазкур тупроқларнинг қуйи қатламлари томон гумус миқдорининг камайиб 
бориши ҳисобига
углероднинг азотга бўлган нисбати ҳам камайиб бориш қонуниятига бўйсунади.
Мазкур тупроқларда ҳаракатчан фосфор миқдорининг энг катта улуши чимли ва чим остки 
қатламларига тўғри келиб, мос равишда таъминланганлик даражасига кўра тоғ жигарранг ва тўқ тусли
бўз тупроқлар “кам” (16
-
30 мг/кг) ва “ўртача” (31
-
45 мг/кг) таъминланган гуруҳга мансублиги, бироқ 
қўриқ оч тусли бўз тупроқлар эса фосфорга жуда камбағал, яъни “жуда кам” (0
-
15 мг/кг) гуруҳга 
мансуб эканлиги аниқланди.
Фақат ушбу
майдонларда сув тежамкор
суғориш “Water
-
box” технологияси қўллаш орқали 
қишлоқ хўжалиги экинларини, боғ ва узумзорларни жойлаштириш ҳамда қишлоқ хўжалиги 
маҳсулотларини етиштиришда фосфорли ўғитлардан турли ўсимликларнинг талабидан келиб чиққан 
ҳолда солиш мақсадга мувофиқ.
Алмашинувчи калий миқдори бўйича ҳам ҳудди шундай ҳолат кузатилади. Яъни, тоғ жигарранг 
ва тўқ тусли бўз тупроқларда юқори чимли ва чим ости қатламларида мос равишда 241
-
265 ва 241
-289 
мг/кг ни ташкил этиб, “ўртача” (201
-
300 мг/кг) даражада таъминланган гуруҳга мансуб эканлиги 
аниқланди. Ушбу тупроқларнинг қуйи қатламлари ҳам алмашинувчи калий билан асосий ҳолатларда 
“кам” (101
-
200 мг/кг) даражада таъминланган.
Қўриқ
оч тусли бўз тупроқларда алмашинувчи калий бўйича тупроқ профилининг 0
-
1 м қатлами 
“ўртачадан юқори” (201
-
300 мг/кг) кўрсаткичларда эканлиги аниқланди. Лекин, қўриқ оч тусли бўз 
тупроқларда алмашинувчи калийнинг миқдори 95
-
100 см дан бошлаб “кам” (101
-
200 мг/кг) даражада 
таъминланган гуруҳга мансуб.
Ушбу тупроқлар сингдириш қобилиятига
кўра гуруҳларга ажратиб тавсифланганда
[2], 
ўрганилган тоғ жигарранг, тўқ тусли бўз ва оч
тусли бўз тупроқлар “паст” (10
-
15 мг
-
экв.) ва “ўртача” 
(15-
25 мг
-
экв.) гуруҳларга мансуб бўлиб, катионлар алмашинишига кўра, сингдириш сиғими ижобий 
ҳолатда эканлиги аниқланди.
Ўрганилган ушбу яйлов ерларини ишғол этган тоғ жигарранг, тўқ тусли бўз ва оч тусли бўз 
тупроқлар шароитида шаклланган тупроқ юзаси қалинлигини ва уларнинг хосса
-
хусусиятларини 
ҳисобга олиб, мазкур яйловларда қишлоқ хўжалиги экинларини ва боғларни жойлаштириш имконияти 
мавжуд эканлигини кўрсатади.