Xojalik yurituvchi subektlarning ishlab chiqarish chiqmlari, foydasi va rentabelligi

Xojalik yurituvchi subektlarning ishlab chiqarish chiqmlari, foydasi va rentabelligi

Akhmdov Zoir

Matkarimov Jaloladdin

“Ishlab chiqarish xarajatlari” va “ishlab chiqarish chiqimlari” tushunchalari bir xil ma’noni anglatmaydi. Bu tushunchalarning ikkinchisi birinchisiga nisbatan kengroq bo’lib, jamiyat nuqtai-nazaridan u jonli va buyumlashgan mehnatning barcha hajmini o’zida mujassam etadi va mahsulotning qiymatiga teng. “Ishlab chiqarish “chiqimlari” tushunchasi, aksariyat hollarda, iqtisodiyotning ma’lum bir sohasi bilan bog’langan (masalan, ishlab chiqarish chiqimlari, muomala chiqimlari va boshqalar).

Ishlab chiqarish chiqimlarini dastlab ikki guruhga bo’lish mumkin:

aniq yoki amaldagi, haqiqatdagi chiqimlar

aniq bo’lmagan chiqimlar

“XYuSning xarajatlari” tushunchasi “XYuSning chiqim-lari” tushunchasidan farq qilib, ular bevosita moliyaviy kategoriyalar va birinchi navbatda mahsulot tannarxi bilan uzviy bog’langan. Foyda olish yoki XYuSning boshqa maqsadlariga erishish uchun foydalaniladigan resurslarning pul qiymati XYuSning xarajatlari deyiladi. “Xarajatlar” tushunchasi “tannarx” tushunchasiga nisbatan kengroq hisoblanadi. Chunki tannarx umumiy xarajatlarning bir qismini (oddiy takror ishlab chiqarish xarajatlarini) o’zida aks ettiradi.

XYuS umumiy xarajatlarining summasidan iborat bo’lgan ishlab chiqarish tannarxining tarkibiga quyidagilar kiradi:

moddiy xarajatlar

amortizatsiya ajratmalari

ijtimoiy ehtiyojlarga ajratmalar

kelgusi davr xarajatlari

mehnatga haq to’lash xarajatlari

kelgusi xarajatlar va to’lovlar rezervlari

Ishlab chiqarish hajmiga nisbatan xarajatlar quyidagi guruhlarga klassifikatsiya qilinadi:

doimiy (o’zgarmaydigan) xarajatlar;

• Bunday xarajatlarning qato-riga o’z asosiy fondlarining amortizatsiyasi, binolarning ijarasi, ma’muriyat va xizmat ko’rsatuvchi xodimlarga ish haqi, soliqlarning ayrim ko’rinishlari va boshqalar kiradi.

o’zgaruvchan xarajatlar

• Bunday xarajat-larning tarkibiga xomashyo, materiallar, butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar, texnologik ehtiyojlar uchun yoqilg’i va energiya, asosiy ishchilarning ish haqlari va boshqalar bilan bog’liq bo’lgan xarajatlardan iborat.