Xiywada “Jas xiywalilar ha’reketi”

Xiywada “Jas xiywalilar ha’reketi”

Reje:

• Xiywa xanlig’inda ja’didshilik ha’reketinin’ ju’zege keliwindegi sha’rt-sharayatlar
• “Jas xiywalilar” ha’reketinin’ ju’zege keliwi, onin’ maqset ha’m waziypalari
• “Jas xiywalilar” qatnasiwinda bolshevikler ta’repinen Xiywada a’melge asirilg’an ma’mleket awdarispag’i

Xiywa xanlig’indag’i jadidshilik ha’reketinin’ ju’zege keliwinde sha’rt sharayatlar haqqinda toqtalg’anda, en’ da’slep, 1905-1907-jillardag’i birinshi rus burjua demokratik revolyuciya, 1907-1909-jillarda Iran ha’m Turkiyada bolip o’tken burjua revolyuciyalardin’ sezirlerli ta’sirin ayriqsha aytip o’tiw kerek.

Xiywa xanlig’inda ja’didshilik ha’reketinin’ ju’zege keliwinde tu’rli sebepler menen xanliqqa kelip qalg’an tatar milletine tiyisli adamlardin’ da belgili da’rejede xizmetleri bar. Olar o’zleri menen birge jergilikli xaliqqa tu’sinikli bolg’an tatar tilinde basip shig’arilg’an gazeta-jurnallar alip kelip, puqaralarg’a tarqatip atirg’an edi.

Xiywada jadidshilik ha’reketinin’ ju’zege keliwinde xanliqta kapitalistik o’ndiris qatnasiqlarinin’ rawajlaniwina u’lken tosiq bolip turg’an feodal ha’mde patriarxal uriwshiliq mu’na’sibetlerin tamamlaw, xanliqta bar bolg’an basqariw usillarin o`zgertiw za’ru’rligin tu’sinip jetken sawda-sanaat qatlamlarinin’, alg’a ilgerlewshi demokratiyaliq ruwxtag’i ziyalilardin’da ju’zege kelgenligi u’lken rol oynadi.

Xiywa xanlig’inda XX a’sir baslarinda ju’zege kelgen Xiywa ja’didshilik ha’reketleri tiykarinan eki ag’imnan ibarat bolg’an.
Sol ag’im:
Babaaxun Salimov
On’ ag’im:
bas wa’zir Islamxoja

On’ ag’im u`lkede rawajlanip kiyatirg’an sawda sanaat ka’rxanalar iyelerin ha’mde iri baylardin’ wa’killerin o`zine boysindirg’an edi.

Sol ag’im mayda burjuaziya,
o’nermentler ha’m miynetkeshlerdin’ tu’rli qatlam wa’killerin birlestirgen edi.

Xiywa jadidshiliginin’ on’ ag’imi o`z aldina ma’mleketdegi xan ha’kimyatin saqlap qalg’an halda, social-ekonomikaliq reformalar o`tkiziw arqali kapitalistik qatnasiqlarinin’ rawajlaniwina ken’ jol aship beriwdi aldina maqset etip qoyg’an.

Sol ag’im Xiywa xanlig’inda jan’a usildag’i ja’did mekteplerin ashiw arqali xaliqtin’ siyasiy aktivligin ku’sheytiwdi o`z aldina maqset etip qoyg’an

Ja’didler ja’rdeminde 1906-1911-jillarda Xo`jeyli, Qon’irat, To`rtko’l, Gu’rlen ha’m Shawatda jan’a usildag’i mektepler ashiwg’a kirisildi

Babaaxun Salimov ma’slahatshi dosti Tu’rkiyanin’ Stambul qalasinda bilim alip atirg’an Molla Bekjan Rahmanov menen birgelikte “Al’ipbe” ha’m “Oqiw kitabi” sabaqliqlarin jaratti

Palwaniyaz Xaji Yusupov
Nazir Sholikarov
Jumaniyaz Sultanmuradov
Babaaxun Salimov
Molla Bekjan Rahmanov
Xuseyn Matmuradov
1914-jili avgustinan baslap “Jas xiywalilar” ha’reketinin’ ideyaliq ha’m sho’lkemleskenlik ta’repten ju’zege keliwi ha’m bekkemleniwinde

Jas xiwalilar ja’miyetlik-siyasiy ha’reketi basshilarinin’ derlik barlig’i Xiywa xanlig’inda social-ekonomikaliq ja’miyetlik siyasiy o`zgerisler qiliwdin’ obiektiv za’ru’rligin tu’sinip jetken bilimli adamlar edi. Bul ha’rekettin’ wa’kili Palwaniyaz Haji Yusupov edi.

Jas xiywalilar qatnasiwinda 1917-jili aprelde xan sarayina qarsi ko`p min’ adamliq miting sho’lkemlestirildi.

1918-jili iyul ayinda Jas xiywalilar o`z da’stu’rlerin islep shiqti. Bunda olar o`zlerin “Xiywa revolyuciyaliq partiyasi” dep atadi.

1918-jili avgust ayinda Tashkentten To`rtkulge jetip kelgen Molla Jumaniyaz Sultanmuradov Xiywa xanlig’inan ko`ship o`tken, xan ha’m Junayidxan zulminan narazi bolg’an barliq adamlardi Jas Xiywalilar partiyasi ag’zalig’ina qabil ete basladi ha’m Jas xiywalilar partiyasi To`rtko`l komitetine tiykar saldi

Paydalanilg’an a’debiyatlar:

• Полвонниѐз Хожи Юсупов. “Ёш Хиваликлар Тарихи”. Урганч.“Xоразм”.2000- йил
• Умид Бекмухаммад. “Хоразм тарихидан сахифалар”.1-китоб.Тошкент 2009 йил
• Internet materialllar. http://xorazmiy.uz/oz/pages/view/575