Xix asrda O‘rta Osiyoda uchta mustaqil davlat mavjud bo‘lib, bular Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon

11-§. XIVA XONlIGI USTIDAN ROSSIYA IMPERIYASI PROTEKTORATINING O‘RNATILISHI

Xiva xonligiga qarshi harbiy yurishlarning boshlanishi

Rossiya imperiyasi bosib olingan hududlarda dastlab mustahkam o‘rnashib oldi. Xiva xonligiga qarshi olib boriladigan harbiy yurishga besh yil tayyorgarlik ko‘rdi.

Yurish uchun bunday uzoq tayyorgarlik ko‘rishning asosiy sababi A. Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi qo‘shinning mag‘lubiyatga uchraganligi (1717) bo‘lsa, boshqa yana bir sabab 1839-
yilda V. Perovskiy boshchiligidagi qo‘shinlarning Xiva xonligigacha yetib borolmay orqaga qaytib ketganligi bo‘ldi. Xonlikni bosib olish Rossiya imperiyasi uchun Amudaryoni qo‘lga kiritish edi. Amudaryoni egallash birinchi navbatda suv manbasi, suv orqali savdo aloqalari, daryoning quyi oqimidagi tekisliklardagi serhosil yerlardan foydalanish imkoniyatlariga ega bo‘lish hisoblangan O‘rta Osiyo istilo qilinishining uchinchi bosqichi (1873–1879-yillar) davomida Xiva xonligining istilo etilishi ham amalga oshirildi. Hujum g‘arbda Mang‘ishloq, shimolda Orenburg, sharqda Turkiston va janubda Krasnovodsk kabi to‘rt harbiy okrugdan olib borildi. Bunda 12 mingdan ortiq askar, 4600 ot va 20 ming tuyadan iborat harbiy qo‘shin ishtirok etgan. Bu qo‘shinga K. P. Kaufman boshchilik qildi. Mazkur ko‘p sonli harbiy qo‘shin 1873-yil fevralda o‘zlari o‘rnashgan joylari – Toshkent, Orenburg, Mang‘ishloq va Krasnovodskdan deyarli bir vaqtda
yo‘lga chiqdi. Xiva xonligiga olib boruvchi yo‘llarning yomonligi, dastlab 25 daraja sovuqda, keyin 40 darajadan yuqori haroratda yo‘l yurish juda qiyin kechdi. Bundan tashqari cho‘llarda 60 darajagacha jazirama bo‘lishi, suvsiz dashtlardagi yo‘llar tufayli harbiy qo‘shin manzilga yetmasdanoq saflari siyraklashib bordi. Uning katta qismi yo‘lda kasalga chalindi, bir qismi halok bo‘ldi va bir qismi orqaga qaytib ketdi. Xivaga 7,5 ming kishigina yetib bordi. Krasnovodsk va Mang‘ishloqdan Xiva tomon yurgan qo‘shinlar jazirama issiq va suv yetishmasligidan aziyat chekkanligi, holdan toyganligi sababli yo‘lning yarmidan ortga qaytishga majbur bo‘ldi. Faqatgina Toshkent, Orenburg yo‘nalishidan yo‘lga chiqqan qo‘shinlar 1873-yil may oyida Xiva xon ligi chegaralariga yetib keldi. Yo‘l qiyinchiliklaridan tashqari ularga yo‘lda kichik guruhlar hujum qilib, tinkasini quritgan. Rossiya imperiyasi qo‘shinlari bilan Xiva xonligi qo‘shinlari o‘rtasida may oyida Hazorasp qal’asi, Qo‘ng‘irot, Xo‘jayli, Mang‘it shaharlari va Xiva shahri yaqinida janglar bo‘lib o‘tdi. Tomonlarning kuchlari teng emasligi, katta talafotlarga qaramasdan, xivaliklarga nisbatan podsho hukumati qo‘shinlari yaxshi qurollangani bois xonlik himoyachilari mag‘lubiyatga uchradi 1873-yil may oyining o‘rtalariga kelib mustamlakachi hukumatning asosiy qo‘shinlari Xivaga yetib keldi. Ularning Xivaga qilingan birinchi hujumi himoyachilar tomonidan qaytarildi. Bu jangda ikki tomon ham katta talafotlar ko‘rdi. Hujumga boshchilik qilgan general Veryovkin yarador bo‘ldi. Podsho hukumati qo‘shinlari katta talafot ko‘rgani bois chekinib, fon Kaufman boshchiligidagi kuchlarni kutishga majbur bo‘ldi. Xivaga yetib kelgan K. P. Kaufman boshchiligidagi qo‘shin yana shaharga hujum qildi. Ammo bu safar ham podsho hukumati qo‘shinlari shaharni egallay olmadi. 29-may kuni shaharning Hazorasp darvozasining dushmanlarga ochib berilishi xonlik poytaxtining egallanishiga olib keldi. Shundan so‘ng K. P. Kaufman muzokara olib borish yo‘lini tanladi