Xix asr oxiri XX asr boshlarida hindistondagi ijtimoiy siyosiy vaziyat

 

NATIJALAR 

O’sha  davrdagi  hind  qishloq  xo’jaligi  hindlarning  o’zlari  tomonidan  mutlaqo 

turg’un  iqtisodiyot  sifatida  tavsiflangan  bo‘lib[2],  Qishloq  xo’jaligida  inglizlar 

tomonidan  yerga  egalik  qilish  va  soliqqa  tortishning  uchta  asosiy  tizimi  mavjud  edi. 

Birinchisi  -  doimiy  soliq  (doimiy  zamindor)  (Bengal,  Bihar,  Orissa,  Madras 

viloyatining shimoliy qismi), unga ko’ra braxmanlar va savdogarlar kastalaridan yirik 

---

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES 

VOLUME 1 | ISSUE 4 | 2020 

ISSN: 2181-1385 

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2020: 4.804 

 

Academic Research, Uzbekistan                    470                                                          www.ares.uz 

yer  egalari  (zamindarlar)  yerga  egalik  huquqini  olishgan[3].  Ular  XVIII  asr  oxirida 

doimiy ravishda olinadigan yer solig’ini to’lashlari shart edi, bu davrda ijara haqi 90 

foiziga  yetgan.  Ikkinchisi  –  XIX  asrning  ikkinchi  yarmida  vaqtinchalik  zamindorlik 

joriy  qilinadi  (Birlashgan  provinsiyalar,  Markaziy  provinsiyalar,  Panjob).  Unga 

muvofiq, yer solig’i har 20-40 yilda qayta ko’rib chiqilib, yirik yer egalarining huquqi 

kichikroq yer egalariga berila boshlandi. Agar qishloqda er ko’plab egalarga tegishli 

bo’lsa,  unda  jamoa  sifatida  ular  nafaqat shaxsiy,  balki  soliq  to’lash  uchun  jamoaviy 

javobgarlikni  ham  o’z  zimmalariga  olishgan.  Uchinchi  tizim  -  rayatvari  –  1850 

yillardan  boshlab  Madras  va  Bombey  provinsiyalarida  joriy  qilingan.  U  kichik  yer 

egalariga  -  raiyatamlarga  (“himoyalangan  ijarachilar”)  mulk  huquqini  berdi.  Biroq, 

ularning ko’plari erda o’zlari ishlamasdan,  ijaraga berdilar[4]. 

Qishloq aholisining aksariyati o’zlarining fermer xo’jaliklariga ega emas edilar. 

Bular  asosan  o’z    xo’jayinlariga  ijtimoiy  va  iqtisodiy  jihatdan  bo’ysungan  quyi 

tabaqalar va qabilalar, aslida mardikorlar yoki qulga aylangan ishchilar 1901 yilda oila 

a’zolari  bilan  birgalikda  50  milliondan  ortiq  kishi  bor  edi.  Deyarli  barcha  yersiz 

ishchilar,  ijarachilar  va  ko’plab  mayda  yer  egalar  sudxo’rlarga  qarzdor  bo‘lganlar. 

Qishloqlarda  feodal  munosabatlarning  qoldiqlari  –  o’zboshimchalik  bilan  ijara  haqi 

yig’ish,  ijarachilarning  bepul  mehnati,  bo’sh  yotgan  yerlarni  va  yaylovlarni 

chiqindilardan  tozalatish,  ko’llardan  suv  ishlatganlik  uchun  yig’imlarni  yig’ish, 

shuningdek quyi kast vazifalarini bajarish bilan bog’liq majburiy ishlar davom etgan. 

Inglizlar  tomonidan  joriy  etilgan  yerga  egalik  qilish  tizimi  katta  miqdordagi 

soliqlarni  olishni,  shuningdek,  eksport  uchun  qishloq  xo’jaligi  mahsulotlarini 

rag’batlantirishni o’z ichiga olgan.  Aslida, doimiy “abadiy” soliqni saqlab turishdan 

maqsad  (zamindar  yer  egasining  bosimini  engillashtirish  bo’lgan),  shu  bilan  birga 

ingliz hukumati yer uchun ijara haqini doim ko’paytirib borilgan. Yigirmanchi asrning 

boshlarida qishloq ishlab chiqaruvchilarining yalpi daromadining atigi 4 foizini soliq 

tashkil etgan. Yirk yer egalarini o’zlari xafli deb bilgan, kapitalistik qishloq xo’jaligi 

qiziqtirmagan.  Ular  yerdan  foydalanishning  an’anaviy  shakllarini  afzal  ko’rishgan 

edilar. Yerni  ijaraga berish  va sudxo’rlik,   ular  uchun kapitalistik  ishlab chiqarishga 

qaraganda ancha ishonchli va foydaliroq edi. Natijada yerda ishlovchi dehqonlarning 

mehnati evaziga yashovchi vositachilar qatlami kengayib keta boshladi. 

Yigirmanchi asrning boshlarida hind yangi mulkdorlari hali juda zaif va kichik 

edi. Uning ko’plab guruhlari Britaniya kapitali yoki hukumat buyurtmalariga bog’liq 

bo’lgan.  Mulkdorlar bir necha konfessiya yoki kasta guruhlaridan iborat bo’lib - Parsi, 

Marvari (Jayns), Gujarat bania (hindular), Musulmon Bohra va Xojalar tashkil etar edi. 

Ular ko’pincha etnik-konfessional  hududlaridan tashqarida  faoliyat yuritganlar. Ular 

Britaniyaning  tijorat  va  bank  kapitali  sanoatda,  shu  jumladan  Hindistonning  ikkita 

---