Xiv bob. Investitsiya loyihalarida noaniqlik va qaltislikni

Investitsiyalarda qaltislik darajasini bosqichma-bosqich baholash
Loyiha amalga kirgunga qadar har xil bosqichlardan o‘tadi. Har bir bosqichda o‘ziga xos qaltislik bo‘lib, ularni bosqichma-bosqich baholash va barchasining yig‘indisini topish kerak. Oldingi mavzulardan ma’lumki, loyiha quyidagi bosqichlardan iborat:

• 
  loyihani vujudga keltirishdan oldingi, tayyorlash bosqichi;
  
• 
  qurilish: inshoot, uskunalar qurish, qurilish uchun zarur bo‘lgan materiallarni sotib olish va ularni montaj qilish;
  
• 
  loyiha asosida vujudga keltirilgan ob’ektni ishga tushurish va uni to‘liq quvvatga olib chiqish hamda shu asosda foyda olish.
  

Hamma hisob-kitoblar ikki martadan, ya’ni:

• 
  loyihani vujudga keltirish paytida;
  
• 
  loyihaning xavfli elementlari aniqlangandan keyin amalga oshiriladi.
  

Har bir ekspertga ehtimolli xavflar ustida chuqur tahlil ishlarini olib borish topshiriladi va ularga quyidagi baholash tizimidan foydalanish tavsiya etiladi:

• 
  0 - xavf yo‘q deb qabul kilingan;
  
• 
  25 - xavf asosan yuzaga chiqmaydi;
  
• 
  50 - bu holat hali hech qanday mulohaza yuritishga asos bo‘la olmaydi;
  
• 
  75 - har qalay xavf o‘z kuchini ko‘rsasa kerak;
  
• 
  100 - xavf yuzaga chiqsa kerak.
  

Ekspertlar baholarining bir-biriga zid kelmasligi quyidagi qoidalarga ko‘ra tahlil qilinadi.

1. 
   qoida: ikkita ekspertning fikri orasidagi farq 50 dan oshishi kerak emas. Max a_i-b_i  50
   

Bu yerda: a va v ikkita ekspertning fikri.
Agar ekspertlar soni uchta bo‘lsa, birinchi va ikkinchi, birinchi va uchinchi, ikkinchi va uchinchi yekspertlar fikrining natijasi olinadi. Masalan, alohida oddiy xavf bo‘yicha uchta ekspert quyidagicha fikr berdi a-0 , v-25, s-50, bunda av 25; as50; vs25 bu natijalar birinchi qoida talablarini qoniqtiradi.
Biznes rejani tuzishda qaltisliklarni aniqlab ularni boshqarish usullarini ham ishonarli ko‘rsatib berish zarur. Qaltisliklarni boshqrishda quyidagi usullardan foydalanish mumkin.

1. 
   Qaltisliklardan qochish. Kichik korxona ayiqsa yangi tashkil etilgan davrda tashqi qaltisliklarga duch kelishi mumkin. Ularni salbiy ta’sir kuchini kamaytirish mumkin bo‘lsa-da ulardan umuman qutilishni imkoni bo‘lmasa unday qaltisliklardan qochish maqsadga muvofiq. Misol uchun mahsulotga xaridorlarning talabi keskin kamayishi va narxining kamayib ketishi bo‘lishi mumkin. U holda mahsulot ishlab chiqarish korxonaning zararini ko‘paytirib yuborishi va korxona butunlay bushkul ahvolga tushib qolishi mumkin. U holda mahsulot ishlab chiqarishni to‘xtatish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Agarda ushbu muaamo uzoq davom etsa biznesdan chiqish, korxonani yopish zarur. Shu ning uchun xam korxonalar diversifikatsiya qilish strategiyasi ustida doimo izlanishi zarurdir.
   
2. 
   Qaltislikni taxmin qilish. Kelajakda korxonaga ma’lum qaltislik tahdid solsa uni oldini olish uchun xususiy moliyaviy imkoniyatlar, zahira fondlarini tashkil etish mumkin. Agar kutilayotgan zararlar miqdori uncha katta bo‘lmagan hollarda, kichik korxonaning joriy aktivlari zararni qoplashga yetarli bo‘lgan hollarda qaltislikni qarshi qabul qilish mumkin.
   
3. 
   Biznes rejada qaltislikni oldini olish usulidan foydalanish yangi korxona uchun ma’qul usullardan hisoblanadi. Bu usul quyidagi xollarda qo‘llaniladi:a) zarar yuzaga kelish ehtimoli yuqori. b) Zararni miqdori unchalik katta emas. Misol uchun korxonada texnologik xavfsizlik mavjud, uning oldini olish uchun tegishli xodimlarni o‘qitish zarur bo‘ladi.
   
4. 
   Zararni kamaytirish. Misol uchun vaziyat qaltis, zara yuzaga kelish ehtimoli bor. Bunga misol sifatida o‘simlikka zarakunandalar tusha boshladi. Uni oldini olish uchun himoya vositasini qo‘llash kerak. Shunda zararni oldini olish va qaltislikni boshqarish mumkin.
   
5. 
   Sug‘urtalash. Qaltislikni boshqarishda keng qo‘llaniladigan usullardan biri sug‘urtalash usulidir. Bu xolda korxona qaltislikni bir qismini sug‘urta kompaniyasi zimmasiga o‘tkazadi. Sug‘urta kompaniyasi korxona ko‘rgan zararni bir qismini to‘lab beradi.
   
6. 
   O‘z o‘zini sug‘urda qilish. Buning uchun zararlarni qoplash uchun korxona o‘zining sug‘urta fondini tashkil etadi.
   

Misol
Korxona qaltislik darajasini aniqlab uni foizlarda quyidagicha baholadi deylik.
Vaqtni yo‘qotilishi - 15foiz
Mulkni yo‘qotish qaltisligi – 50foiz Pul bilan bog‘liq qaltislik – 40foiz
Ishchi kuchi bilan bog‘liq qaltislik – 10foiz Sog‘likgi saqlash bilan bog‘liq qaltislik – 8foiz
Korxonaning ishonchini yo‘qotish bilan bog‘liq qaltisliklar -60foiz Transport qaltisliklari – 15foiz
Fors major bilan bog‘liq qaltisliklar – 40foiz
18-jadval