Xitoy tili tarixi

1.1. 

Talaffuzi har xil, ma’nosi ham har xil iyerogliflar. 

(

读音不同，意义也不同) 

                                                 

166

 

“汉字基础知识”(Xitoy iyerogliflari haqida asosiy bilimlar), Urumchi, 1996 yil, 50-bet 

167

 “

小学多音多义字手册”(Boshlang’ich maktablar uchun ko’p talaffuzli, ko’p ma’noli so’zlar qo’llanmasi), 沈棪, Pekin, 1990 

yil, 2-bet 

168

 “

汉字基础知识”(Xitoy iyerogliflari haqida asosiy bilimlar), Urumchi, 1996 yil, 51-bet 

169

 “

小学多音多义字手册”(Boshlang’ich maktablar uchun ko’p talaffuzli, ko’p ma’noli so’zlar qo’llanmasi), 沈棪, Pekin, 1990 

yil, 2, 3-bet

 

---

 

Bu atamaning mazmunini xitoy tilshunoslari bizga shunday ta’riflaydi: “Muayyan xitoy 

iyeroglifi ikki yoki undan ortiq talaffuzga ega bo’lsa va bu talaffuzlarning har biri o’z oldiga 

mustaqil ma’noni ifoda etsa, biz ularni o’qilishi har xil, ma’nosi ham har xil iyerogliflar deb 

ataymiz”.  

Ko’p talaffuzli ko’p ma’noli so’zlarda bitta iyeroglif turli xil talaffuzga ega bo’ladi, 

bunda talaffuz faqat etimologik ohang orqali farqlanibgina qolmay balki tovushla jihatdan ham 

farqlanishi mukindir. Masalan, “

禁” ieyroglifining ikki xil o’qilishi mavjud: “jīn” va “jìn”. 

Ko’rinib turibdiki, ular faqat etimologik ohang orqali farqlanmoqda, ya’ni birinchi talaffuzda 

birinchi ohangda o’qilsa, ikkinchi talaffuzda esa to’rtinchi ohangda  o’qiladi. Bo’g’inlarning 

ikkalasi ham bir xil tovushlar: j, i, n dan tashkil topgan. Ma’no jihatdan esa turli xil ifodalanadi, 

ya’ni “jīn” deb o’qilganda “chidamoq, sabr qilmoq, dosh bermoq” kabi ma’nolarni ifodalasa, 

“jìn” deb talaffuz qilinganda esa “taqiqlamoq, man qilmoq, yo’l qo’ymaslik” kabi ma’nolarni 

ifodalanadi. Demak, etimologik ohang ma’no farqlash xususiyatiga ega ekan. 

Yana bir iyeroglif “

卡” esa biroz boshqacharoq tahlil qilinadi, chunki uning talaffuzlari 

bir-biridan nafaqat ohang jihatdan balki tovushlar jihatdan ham farqlanadi, ya’ni uning birinchi 

o’qilishi uchinchi ohangda “kǎ” deb o’qilsa, ikkinchi talaffuzi “qiǎ” deb o’qiladi. Ma’no jihatdan 

“kǎ” deb o’qilganda “yuk mashinasi, gruzovik”, “kartochka”, “kaloriya” kabi ma’nolarni 

ifodalaydi. “qiǎ” deb o’qilganda esa “tiqilib qolmoq, qadalib qolmoq”, “to’g’nag’ich” kabi 

ma’nolarni ifodalab keladi. Ko’rinib turibdiki, birinchi talaffuz “k” va “a” tovushlaridan, 

ikkinchi talaffuz esa “q”, “i” va “a” tovushlaridan tashkil topgan. Xitoy tilida bunday iyerogliflar 

ko’plab uchraydi. 

Masalan, “

调”  iyeroglifi “diào” deb o’qilganda “o’tkazmoq, ko’chirib o’tkazmoq” degan 

ma’noni anglatsa, uning ikkinchisi “tiào” deb o’qilishi “aralashtirmoq, tayyorlamoq” degan 

ma’nolarni anglatadi. Mazkur iyeroglif  “diào” deb o’qilganda “

调查” (diàochá; tekshiruv), “声

调” (shēngdiào; ohang), “曲调”  (qǔdiào; kuy, tarona,navo), “腔调” (qiāngdiào; talaffuz, 

intonatsiya) kabi so’zlarning tarkibida kelishi mumkin. “tiáo” deb o’qilganda esa “

调 整 ” 

(tiáojěng; to’g’rilamoq, tartibga solmoq), “

调皮” (tiáopí; sho’xlik qilmoq, o’ynashmoq), “协调” 

(xiétiáo; muvofiqlashtirmoq, uyg’unlashtirmoq) kabi so’zlarning tarkibida keladi. 

170