Xirurgik kasalliklar

O’tkir peritonit 
O’tkir peritonit – vistseral va parietal qorin pardalarining yallig’lanishi 
bo’lib, u inson organizmi kasallanishining og’ir umumiy va mahalliy belgilari 
bilan o’tadi, hamda qisqa vaqt ichida hayotiy muhim a’zolar va sistemalar 
faoliyatining birmuncha jiddiy, ortga qaytmas buzilishlariga olib keladi. Bu 
holat, qorin bo’shlig’i a’zolarining turli o’tkir kasalliklari va jarohatlarining eng 
og’ir asoratlaridan biri hisoblanadi. Qorin pardasi jarohatlanishlari odatda ikki 
turda: ochiq va yopiq bo’ladi. 
Ochiq jarohatlanishlar (kesib kiruvchi, teshib o’tuvchi jarohatlar), odatda 
ichki a’zolarning jarohati yoki yaralanishi bilan birga uchraydi, hamda bu holat 
shoshilinch xirurgik operatsiyani (laparotomiya va qorin bo’shlig’i a’zolari 
reviziyasi) o’tkazish zaruratini taqazo etadi. Ochiq jarohatlarning klinik kechishi 
va belgilari, ichki a’zoga etkazilgan jarohat turi va hajmiga bog’liq bo’ladi.
Qorinning yopiq jarohatlarida, ko’pincha qorin pardasining jarohatlanishlari 
ichki a’zolarning shikastlanishi bilan birga uchraydi. Jarohatlanish turi va 
hajmiga ko’ra ichga qon ketish, posttravmatik yoki postgemorragik shok, 
peritonit kabi belgilar majmuasi birinchi o’rinni egallaydi. Qorin bo’shlig’iga 

---

537 
bakteriyalarning tushishi bilan bog’liq bo’lgan bakterial (mikrobli) 
peritonitlardan tashqari, qorin bo’shlig’iga, qorin pardasiga agresiv ta’sir 
ko’rsatadigan turli xil infektsiyalanmagan agentlar: qon, siydiq, o’t, pankreatik 
shira – tushishidan kelib chiqadigan aseptik (abakterial) peritonitlar farq 
qilinadi. 
Bugungi kunda, jarrohlik texnikasining takomillashuvi, kardinal va 
antibakterial muolaja yutuqlari, anesteziya usullarining xilma-xil turlaridan 
foydalanish imkoniyatlari, hayotiy muhim a’zolar faoliyatini tiklashning turli-
tuman yo’llari borligiga qaramay, o’tkir peritonit kasalligini davolash 
muammosi butun jahon jarrohlarining diqqat markazida turibdi. Yopiq, 
anatomik murakkab qorin bo’shlig’ida yallig’lanish jarayonining tabora avj 
olishi, intoksikatsiyaning tez fursatda rivojlanishi, ichaklar atoniyasi va bular 
bilan bog’liq holdagi gemodinamik va nafas olish jarayonining buzilishlari, 
keskin darajada izdan chiqqan metabolizm o’tkir peritonit kechishini g’oyat 
murakkablashtiradi. Bu esa o’z navbatida, spetsifik va nospetsifik asoratlar 
sonining ko’payishi (12-48%) va o’lim darajasining yuqoriligi bilan tasdiqlanadi 
(B.D. Savchuk, 1979; A.A. Sрalimov, 1981; V.A. Popov, 1985; V.M. Buyanov, 
1999; V.K. Gostishev, 2002).
Bu kasallikning aholi orasida keng tarqalganligini, qorin bo’shlig’i 
a’zolarining o’tkir yallig’lanishi kasalliklari bilan kasallanish tendentsiyasining 
tobora 
ortib 
borayotganligini, 
shuningdek, 
so’nggi 
yillarda 
mikroorganizmlarning antibiotiklarga nisbatan rezistentligini kamayishini 
e’tiborga olsak, bu muammoning klinik tibbiyot uchun nechog’lik muhimligini 
anglash mumkin bo’ladi. 
Agarda biz tarixga nazar tashlasak, qorin bo’shlig’ining yallig’lanishi 
jarayonlari, insoniyat tarixida uzoq o’tmishdan ma’lum bo’lib kelayotganini 
anglaymiz. Bundan ming yilcha muqaddam tibbiyot ahlining peritonit kasalligi 
belgilari haqida birmuncha oddiyroq tushunchalarga ega bo’lganliklarini, uni 
jarrohlik yo’li bilan davolashga uringanliklariga doir asoslangan fikrlar mavjud 
bo’lganini ko’ramiz (Myuller, 1892). Yangi eramizgacha bo’lgan davrning III 

---

538 
asrida yunon vrachi Erzostrat, qorin bo’shlig’ida yig’ilgan yiringni chov 
sohasidagi kesma orqali tashqariga chiqarib tashlashga uringan. Eramizning 
100-yilida Rim vrachi Ozerapus Effesskiy: «Agar yiring qorin pardasi bilan 
ichaklar orasiga yig’ilgan bo’lsa, yiring qorin bo’shlig’idan qaerga keta olardi, 
eng osoni chov sohasida kesma qilib, uni chiqarib yuborgan ma’qul», – deb 
yozgan.
III asr o’rtalarida Ambruaz Pare kasallikning kechuvi (klinikasi) bo’yicha 
septikopiemiyaga o’xshash «umumiy zararlanish» to’g’risida so’z yuritib, bu 
holatning sabablaridan biri – qorin bo’shlig’i ichki qismlarining yallig’lanishi 
ekanligini aytadi. XVIII asrda atoqli frantsuz jarrohi Jan Lui Pti qorin 
anatomiyasini o’rganayotganda, qorin bo’shlig’i a’zolari orasida yiringli 
oqmalar yuz berishi mumkinligiga e’tiborni qaratgan. Rossiya tabobatida, 
qorinning barcha yallig’lanish kasalliklari «Anton alangasi» degan umumiy nom 
bilan birlashtirilib, tuzalmaydigan kasalliklar qatoriga kiritilgan. 
Peritonit kasalligining klinik kechuvi belgilarini, harbiy vrach Vasiliy 
Shabanov (1816) birinchi marta aniqroq tasvirlagan. U me’da yoki o’n ikki 
bormoqli ichak yarasining teshilishi negizida yosh askarda, peritonit 
kasalligining rivojlanganini batafsil tasvirlagan. Birmuncha keyinroq, Harbiy 
meditsina jurnalida (1840) G. Shaliyaning ichaklar perforatsiyasi to’g’risidagi 
ishi e’lon qilinib, unda peritonitning klinik manzarasi yanada aniqroq 
tasvirlanadi. O’sha yili operativ xirurgiya buyicha nashr qilingan qo’llanmada, 
akademik Solomon o’rta laparotomiya, ichak choklarining ba’zi turlari va qorin 
devorini tikish texnikasini taklif qiladi. 
Moskvalik jarroh L.I. Shmidt (1881) bezgak kasalligida yiringlab ketgan 
taloqning qorin bo’shlig’iga yorilishi sababli yuz bergan tarqalgan yiringli 
peritonitda, jahonda birinchi bo’lib muvaffaqiyatli laparoskopiyani amalga 
oshirgan. Faqat 4 yil o’tgach (1885) Angliyada Trawe va Olmoniyada Oberet 
peritonitlarni operatsiya usulida davolash kerak, degan qa’tiy fikrni ilgari 
surganlar. Shunday qilib, A.I. Shmidt operatsiyasini, yiringli peritonitni xirurgik 
davolashning boshlanishi desa bo’ladi.

---

539 
XX asrning birinchi choragida ko’pchilik nufuzli jarrohlar, imkon boricha 
operatsiyani erta o’tkazish zarur, degan yagona fikrga keldilar. Biroq, qorin 
bo’shlig’ini drenajlash va yuvish masalalari, ayniqsa o’tkir bahslarga sabab 
bo’ldi. Agar V.M. Zikov (1897), A. Gagman (1901) qorin bo’shlig’ini qunt bilan 
yuvish shart deb aytishsa, S.P. Fedorov (1901) va I.Grekov (1952) uni ko’p 
yuvishga qarshi chiqib, bunda infektsiya qorin bo’shlig’ining burmalari – 
«cho’ntaklariga» tushib, uning tarqalishiga olib kelishi mumkin, deb 
hisoblaganlar. XX asrning 30-yillarida klinik amaliyotga sulfanilamid 
preparatlarining joriy qilinishi va S.S. Yudinning (1937) ularni qorin 
bo’shlig’iga yuborib qo’llashni taklif etishi, davolash natijalarini anchagina 
yaxshiladi. Bu yo’nalish II jahon urushi davrida yana kamol topib, urush 
jarayonida jarrohlar yiringli peritonitning o’lim darajasini 38-50% gacha olib 
boradigan, juda og’ir turlariga duch keldilar. Bu davr, qorin bo’shlig’ida 
operatsiya qiladigan yuqori malakali jarrohlarni etishtirdi, ularda jarrohlik 
texnikasini sayqallanishiga, qorin a’zolarining og’ir jarohatlarini davolashda boy 
tajriba orttirishga, yiringli peritonitning asoratlari: ichak oqmalari, 
eventeratsiyalar, infiltratlar va qorin bo’shlig’idagi qaytalanadigan yiringliklarni 
davolashning asosiy tamoyillarini ishlab chiqishga imkon yaratdi. Antibiotiklar 
davrining boshlanishi (Flemming, 1946, Ermoleva, 1946), shuningdek 50-
yillarida ta’sir doirasi keng antibiotiklarning paydo bo’lishi, yiringli 
peritonitlarni davolashda katta yutuqlarga erishishga imkon berdi va unda o’lim 
darajasini keskin kamaytirdi (B.A. Petrov, 1951, H.G’. G’afurov, 1953). Biroq, 
keyingi yillarda antibakterial preparatlar turlarining tobora ko’payishiga, 
muolajada uning miqdorini oshirib berilishga qaramay, antibiotiklarning 
xirurgik infektsiyaga ta’sir darajasi pasayib, samaradorligini yuqotmoqda va 
peritonitlarni davolash natijalari yanada yomonlashmoqda.
Shunday qilib, so’ngi yillarda mikroorganizmlarning antibiotiklarga 
rezistenligi oshib borishi tufayli peritonitda oqibat natija (prognoz) yanada 
yomonlashdi va o’lim darajasi oshdi. O’lim darajasi nisbatining turli 
mualliflarda farqlanishiga sabab, hanuzgacha peritonitlarning amalda yagona 

---

540 
qabul qilingan klassifikatsiyasining yo’qligidir. Vaholanki klassifikatsiya 
yaratishga dastlabki urinishlar 1886 yildayoq A.D. Pavlovskiy tomonidan 
boshlangan edi.