Xirurgik kasalliklar

engil turida
nevrologik belgilar unchalik ifodalanmagan 
(arzimagan narsadan xafa bo’lish, injiqlik, yig’loqilik, tez charchash) bo’lib, 
qalqonsimon bez kattalashgan, bemorning tomir urishi birmuncha tezlashgan – 
taxikardiya (1 daqiqada 80-100 zarba), qo’l va barmoqlarda kuchsiz ifodalangan 
tremor bo’ladi. Bemor vazni 10% gacha kamayishi mumkin. Odatda, kunning 
ikkinchi yarmida bemorda mehnat qilish qobiliyatining pasayishi kuzatiladi. 
Asosiy modda almashinuv 30% dan oshmaydi. 
O’rtacha og’irlikdagi tireotoksikoz
– markaziy nerv sistemasi faoliyatining 
ro’y-rost buzilishlari (asabiylashish, serjahllik, injiqlik, yig’loqilik), taxikardiya 
(1 daqiqada 100-120 zarba), sistolik va diastolik qon bosimining ortishi, yurak 
chegaralari kengayishi, yurak etishmovchiligining kelib chiqishi (Lang bo’yicha 
I daraja) bilan namoyon bo’ladi. Bemor vazni ancha kamayadi, yaxshi 
ovqatlanishiga qaramasdan ozib ketish hollari kuzatiladi, kun davomida 
mehnatga layoqat pasayadi. Asosiy modda almashinuv jarayoni – 60% gacha 
ortadi. 
Tireotoksikozning og’ir turi
– markaziy nerv sistemasining o’rtacha 
og’irlikdagi tireotoksikozga xos buzilishlari bilan bir qatorda, mushak 
sistemasida keskin sustlik, yurak-qon tomirlar sistemasidagi og’ir buzilishlar, 
parenximatoz a’zolarda distrofik o’zgarishlar rivojlanadi. Taxikardiya 
chuqurlashadi (1 daqiqada 120 zarbadan ortiq), aksariyat tomir urishida 
aritmiya, hamda yurak etishmovchiligi (Lang bo’yicha II-III darajasi) yuzaga 
keladi. Asosiy modda almashinuv – 60% va undan ko’proqqa ortadi, bemor 
nihoyatda ozib, tanasining vazni keskin kamayib ketadi. Mehnatga layoqat va 
qobiliyat ko’pchilik bemorlarda batamom yo’qoladi. 
Davolash.
Tireotoksikozli buqoqni davolash zamonaviy endokrinologiya 
va jarrohlikning eng dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi, chunki bu 
kasallik Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun o’lka patologiyasi hisoblanadi. 
Aholiga endokrinologik xizmat ko’rsatish takomillashishiga, ixtisoslashgan 
muassasalar sonining ortishiga, maktabgacha bo’lgan yoshdan boshlab buqoq 
profilaktikasini joriy qilinishiga qaramay, tireotoksik buqoq bilan xastalangan 

---

22 
bemorlar sonining barqarorligi va bugungi kunda ularning ko’payishi qayd 
qilinyapti. Bundan tashqari, so’nggi yillarda tireotoksik buqoqning, tuzalishi 
qiyin bo’lgan, asoratlangan turlari kundan-kunga ortib bormoqda, ularni 
davolash samarasiz o’tmoqda. Ko’pchilik olimlarning fikricha, bu holat 
urbanizatsiya jarayonlari, ekologiyaning buzilishi, stress va emotsional-
psixologik sharoitlarga boy hozirgi zamon ijtimoiy-siyosiy hayotning 
xususiyatlari bilan chambarchas bog’liq. Tireotoksik buqoq bo’yicha 
operatsiyalar hozirgi vaqtda yurtimizning ko’pchilik shifoxonalarida, jumladan 
viloyat shifoxonalarida ham bajarib kelinmoqda. 
Bugungi kunda, diffuz toksik buqoqni davolashning uchta asosiy turi 
mavjud: dori-darmonlar vositasida muolaja (konservativ davolash), tarkibini yod 
moddasi tashkil etgan preparatlar bilan davolash va xirurgik operatsiya. 
Tireotoksik buqoqni davolashda dori-darmonlar vositasida muolaja 
operatsiyaga tayyorgarlik jarayoni yoki kasallikning boshlang’ich bosqichlarida 
mustaqil davo sifatida qo’llaniladi. Uning asosiy tamoillari diffuz turdagi 
tireotoksik buqoqda deyarli ko’p farqlanmaydi, lekin kasallikning og’ir-
engilligiga qarab davolash jarayoniga zaruriy tuzatishlar kiritiladi. Dori-
darmonlar vositasida qilinadigan muolajaning asosiy maqsadi – yuqorida 
keltirilgan nerv sistemasi va asabdagi (albatta vegetativ nerv sistemasidagi 
buzilishlarni inobatga olgan holda), yurak-qon tomir sistemasini izdan chiqishini 
bartaraf etish, modda almashinuvi jarayonini va bemor organizmidagi yuzaga 
chiqqan barcha buzilishlarni izga solish, hamda detoksikatsion muolajadan 
iborat. Buning uchun asabni tinchlantiruvchi va neyroplegik preparatlar 
(rezerpin, elenium, seduksen, amitriptilin va b.) qo’llaniladi. Taxikardiya kuchli 
rivojlanganda, arterial qon bosimini pasaytirish hisobiga, miokard 
giperfunktsiyasini pasaytiruvchi beta-blokatorlar qo’llash maqsadga muvofiq 
bo’ladi. 
Albatta, dori-darmonlar vositasida qilinadigan
muolaja, tireotoksikozning 
engil va o’rtacha og’irlikdagi turlari bilan kasallangan bemorlarda o’tkaziladi, 
kasallikning og’ir kechadigan hollarida esa, qilinayotgan muolaja operatsiyani 

---

23 
asoratsiz o’tishiga zaruriy tadbir hisoblanadi. Chunki, bu kasallikda operatsiya 
jarayoni davomida yoki undan keyin turli asoratlarning (tireotoksik kriz va b.) 
kelib chiqishi, bemor ahvolini og’irlashtirishi va noxush natijaga olib kelishi 
mumkin. 
Tarkibini yod
moddasi tashkil qilgan preparatlar
bilan davolash: 
1. Yod mikrodozalari, lyugol eritmasi, tarkibida yod
moddasi bor 
preparatlar guruhi namoyondalari bo’lib, ularni lyuminal, valeryanka bilan 
birga, barqapop taxikardiya va titroq aritmiyada esa digitalis bilan birga 
tayinlanadi. Yod moddasi – bemorlarni operatsiyaga tayyorlashda g’oyat 
ta’sirchan vosita, biroq kasallik kechishida hamisha ham barqaror va uzoq 
muddatga yaxshilanishni vujudga keltiravermaydi – ko’pchilik bemorlarda 
davomli remissiya davridan keyin ahvol yana yomonlashib, hatto davolashdan 
oldingi holatdan ham battar bo’lishi mumkin. Yod tugunli tireotoksik buqoqli 
bemorlarga esa, deyarli ta’sir qilmaydi. Yodning terapevtik aktivligi, birga 
qo’shilib kelgan kasallikni hisobga olgan holda, boshqa vositalarni mohirona 
qo’shish yo’li bilan kuchaytirilishi mumkin. 
2. Merkazolil – sintetik tireostatik preparat bo’lib, yod preparatlari bilan 
birga sutkasiga 40-60 mg dozada tayinlanadi. Remissiya davri boshlangandan 
keyin 1 kecha-kunduz davomida 5-10 mg quvvatlab turadigan dozasi buyuriladi. 
3. Beta-adrenoblokatorlar – arterial qon bosim, qonning bir daqiqada otilib 
chiqishining pasayishi hisobiga miokard giperfunktsiyasini kamaytiradi, sinus 
tuguni ritmini sekinlashtiradi. 
4. Yurak glikozidlari – strofantin, korglyukon. 
5. Tiouratsil – ko’pchilik bemorlarda asosiy modda almashinuvni 
pasaytiradi, tomir urishini siyraklashtiradi, asab va nerv simptomlarini 
engillashtiradi, umumiy kayfiyatni yaxshilaydi, ekzoftalm kamayadi. Meyori 14 
kungacha 0,2 dan kuniga 3 marta, bemor ahvoli yaxshilanganda 0,1-0,2 dan 
kuniga 2 martagacha pasaytiriladi. Davolashni qonni muntazam nazorat qilib 
turgan holda o’tkazish lozim, chunki preparat suyak ko’migi va jigarga toksik 
ta’sir ko’rsatishi mumkin. 

---

24 
6. Detoksikatsion muolaja va diurezni kuchaytirish. Uning mohiyati 
infuzion (venaga suyuqliklar quyish) muolajasi (oqsilli va oqsilsiz qon o’rnini 
bosuvchilar va b.) zamirida siydik haydovchi preparatlar (laziks, furosemid, 
veroshpiron) qo’llashdan iborat. Hozirgi davrda detoksikatsiyaning birmuncha 
ta’sirchan ekstrakorporal usullaridan: gemosorbtsiya, plazmoferez, limfoferez, 
limfosorbtsiya va boshqalardan foydalaniladi. 
7. Organizm quvvatini oshiradigan muolajalar: gemotransfuziya, plazma va 
oqsilli, oqsilsiz qon o’rnini bosuvchi preparatlar, kontsentratsiyasi yuqori 
glyukoza eritmalarini quyish. Anabolik preparatlar, tarkibida temir moddasi 
bo’lgan preparatlarni, vitaminlar bu muolajaning tarkibiy qismi hisoblanadi. 
8. Fizioterapevtik usullar – elektr moslama yordamida uyqu, galvanik yoqa 
qo’yish, giperbarik oksigenatsiya (GBO) va b. 
9. Har bir bemor uchun individual dozada radioaktiv yod (I
131
) ishlatish – 
qalqonsimon bez follikulyar
 
epiteliy xujayralarini halokatga uchratadi va 
ularning o’rnini
 
biriktiruvchi to’qima bilan to’ldiradi. Biroq, bu preparat katta 
dozalarda qabul qilingandan so’ng o’lim bilan tugaydigan jadal tireotoksik 
reaktsiya rivojlanishi, davo kor qilmaydigan doimiy og’ir miksedema paydo 
bo’lishi mumkinligini e’tiborga olish lozim. Qalqonsimon bezning xavfli 
o’smalari rivojlanishi, jinsiy bezlar faoliyatini o’zgarishi, ekzoftalmning 
kuchayishi ehtimoli ham yo’q emas. 
Tabiiyki, tireotoksikozni davolashning mavjud hamma usullarini sanab 
chiqish qiyin, keyingi davrda ularning soni ko’payib yangidan-yangi dorilar 
topilyapti, davo taktikasining ayrim jihatlari qayta ko’rib chiqilyapti. 
Tireotoksikozni davolash vositalari orasida gormonal terapiyaga, karbonat 
preparatlari, kardanum va boshqalarni qo’llanilishiga alohida ahamiyat 
berilmoqda. SHunga qaramasdan, diffuz toksik buqoqni xirurgik davolash 
hanuzgacha, radikal usul bo’lib qolayapti. Tireotoksikozning tugunli yoki 
aralash turlarida esa, albatta operatsiya usulini qo’llash maqsadga muvofiq 
bo’ladi, chunki mualliflar ko’rsatishicha tugunli va aralash buqoqlarning 25% ga 
yaqinida malignizatsiya bo’lish ehtimoli bordir. 

---

25 
Tireotoksik buqoqda jarrohlik usullarini qo’llash texnikasi hozirgi vaqtda 
birmuncha takomillashgan. Biroq, qalqonsimon bezda qilinadigan operatsiya 
usullari bilan bog’liq hamma masalalar uzilkesil hal etilgan deb bo’lmaydi, 
chunki operatsiya vaqtida ham, operatsiyadan keyingi davrda ham og’ir asoratlar 
hanuzgacha yuz berib turadi. 
Operatsiyaga ko’rsatmalar va monelik qiladigan hollar.