■9
50
3.3. Avtotransportdan ajralib chiqadigan tashlanmalar
Malakaviy ish «Avtoiobil-yo‗llar qompleksining zararli ajratmalarini «yo‗l
qoplamasining tekisligi» kriteriyasi bo‗yicha monitoring va inventarizatsiya qilishni
tashkil qilish» deb nomlangan turtinchi bobida avtomobil-yo‗l qompleksi
chiqaradigan gazlar monitoringa vazifalari ta‘riflangan va C0
2
chiqarilishining
monitoringini hamda uning keyingi inventarizatsiyasini tashkil etish usuli
tavsiflangan. Monitoringni, klaster tanlovni qo‗llagan holda, yo‗llar xolatini tanlab
nazorat qilish usuli yordamida amalga oshirish taklif etilgan. O‗zbekiston
Respublikasining hududi klaster ko‗rinishida ko‗rsatilgan (4-rasm).
O‗zbekiston Respublikasi avtomobil-yo‗l xujaliklari klasteri
Monitoring qiilinadigan viloyatlar tasodifiy tanlov usuli bilan tayinlanadi. Xar
bir tanlab olingan viloyatda tadqiqot olib borish uchun tasodifiy tanlov usuli bilan
yo‗l xujaliklari tanlab olinadi. Yo‗llar tekisligi o‗rtacha o‗lchamining etarli
ishonchlilik darajasini ta‘minlash uchun zarur bo‗lgan tanlov xajmi aniqlangan,
monitoring o‗tkazishning tartibi ishlab chiqilgan.
S0
2
issiqhona gazini inventarizatsiya qilishda yo‗lning har bir uchastkasi
bo‗yicha uning jami atmosferaga chiqarilishi, har bir yo‗l kategoriyam uchun
o‗rtacha solishtirma chiqarilishi, chiqarilgan gazlarning yo‗l qo‗yiladigan
miqdoridan ortishi anikqanadi. Atmosferaga chiqariladigan gazlarning yo‗l
qo‗yiladigan miqdori sifatida O‗zbekiston Respublikasida Qabul qilingan norma
bo‗yicha kapital qoplamalar uchun IRI=6 va engillashtirilgan qoplama uchun IRI=
10,63 tekislikning indeksi sharoitida chikadigan mikdori kabul kilingan. Tegishli
kategoriyadagi yullar uchun ortikcha chiqarilgan gazlarning hisoblangan jamiy
miqdori bo‗yicha atrof muhitga etkazilgan qo‗shimcha zarar miqdori (AKD doll./yil)
aniklanadi:
Z
UM
=O
UM
.H
■9
51
Bunda O
um
-tegishli kategoriyadagi Yo‗llar uchun ortiqcha chiqarilgan
gazlarning jamiy miqdori, t/yil;H-S0
2
ta‘siridan etkazilgan zararning pul bilan
belgilangan ifodasi,AKD doll./t.
‗ Iqlim o‗zgarishi bo‗yicha hukumatlararo ekspertlar guruki (IUHEG) uslubi
Bo‗yicha hamda taklif etilayotgan uslub bo‗yicha o‗tkazilgan qiyosiy xisob-kitob
yaqin natija berdi. SHunday qilib, taklif etilayotgan uslub IUHEG uslubiga alternativ
bo‗lib xizmat qilishi mumkin. Taklif etilayotgan uslubning afzalligi shundaki, u
quyidagilarga imkon beradi: yo‗l-transport kompleksidan foydalanishda sodir
bo‗ladigan barcha jarayonlardan ajratmalarni hisobga olish; yo‗l xolatining nisbatan
murakkab bo‗lmagan monitoring natijalari bo‗yicha ajratmalarni baholash; atrof
muhit xolatini yaxshilash uchun yo‗l xizmati tashkilotlariga ta‘sir utkazish
choralarini asoslab berish[30].
Makakaviy ishning «Raqamli eksperiment va tabiiy sharoitda o‗tkazilgan
tadqiqot natijalarining qiyosiy taxlili» deb nomlangan beshinchi bobida tabiiy
sharoitda, taklif etilgan kompyuter eksperimenti asosida chiqarilgan S0
2
gazini
inventarizatsiya qilish uslubini tekshirish maqsadida o‗tkazilgan eksperiment bayon
etilgan. S0
2
gazi miqdorining yo‗l qoplamasi tekisligiga bog‗liqligini eksperimental
yo‗l bilan tekshirish. mazkur gazning «yashovchanligi» tufayli mumkin
bo‗lmaganligi uchun, eksperiment yo‗l yoqasi zonasidagi chiqarilgan CO
2
bo‗yicha
o‗tkazildi. SHu maqsadda istalgan harakat jadalligida va yo‗l qoplamasi tekisligida
CO chiqarilishini aniklash imkoniyatini beradigan t
co
=
AN
2
+BN+C turdagi
matematik bog‗lanishlar olindi.
Tabiiy sharoitda eksperiment o‗tkazish uchun quyidagi asboblardan foydalanildi:
«Neksiya» avtomobiliga o‗rnatilgan Roughometer III turtki o‗lchagich, shuningdek
«RAF» mashinasiga o‗rnatilgan TXK-2 turtki o‗lchagich («Yo‗l Loyiha Byurosi»
laboratoriyasi); Vapo Rlus gazoanalizatori. Tekislik yo‗lning 4R12, R6, R8, R2
uchastkalarida, shuningdek svetoforlar oraligidagi aloxida shahar ko‗chalarining
imoratlari bo‗lmagan uchastkalarida o‗lchandi.
O‗lchash natijalari bo‗yicha «a‘lo», «yaxshi», «qoniqarli», «yomon» baxolariga
mos keladigan turli tekislikdagi yo‗l uchastkalari tanlab olindi (IRI 4; 5,5; 6; 8;
■9
52
10;13). Tanlab olingan uchastkalarda qisqa muddatli statsionar kuzatuv usuli
yordamida bir soatlik harakat jadalligi va transport oqimi tarkibi aniqlandi.
Transport okimi jadalligi va tarkibini aniqlash barobarida, 20-24 °S havo harorati,
48-50% havo namligi va 1-2 m/s shamol tezligi sharoitidagi CO konsentratsiyasi
o‗lchandi. Transpor oqimining o‗rtacha tarkibi: yuk tashuvchi avtomobillar va
avtobuslar - 20%, engil mashinalar - 80%.
Tabiiy sharoitda o‗tkazilgan eksperiment natijasida yo‗l qoplamasining turli
tekisligi va turli harakat jadalligiga ega bo‗lgan yo‗l uchastkalaridagi CO chiqarilishi
bo‗yicha ma‘lumotlar olindi. Bunda chiqarilgan gaz miqdori CO konsentratsiyasi
orqali ifoda etildi, mg/m
3
Kompyuter eksperimenti natijalari CO emissiyasi quvvati
birliklarida
ifoda etildi , t/km.yil. CHiqarilgan gazlar miqdorining turli nomdagi
kursatkichlarini qiyoslash uchun quyidagi usuldan foydalanildi:
1) Kompyuter
eksperimenti
natijalari
bo‗yicha
IRI4
(a‘lo)
tekisligidagi chiqarilgan gazlar miqdori bilan qiyosan qoplama tekisligi
qiymatiga bog‗liqlikdagi yo‗l harakati jadalligining har bir darajasi uchun
gaz
chiqarilishi
miqdoridagi
o‗zgarishlar (%da) aniqlanadi. Har bir
jadallik qiymati uchun IRI4 dagi chiqarilgan gaz miqdori 100% sifatida
qabul qilinadi. Natijalar bo‗yicha egri chiziqlar ko‗riladi (5-rasm).
2) Tabiiy sharoitdagi eksperiment natijalari bo‗yicha IRI 4 (%da) dagi
CO konsentratsiyasi bilan qiyosan tekislikning har bir qiymati holatidagi
farqi
aniqlanadi.
Konsentratsiya
emissiya
quvvatiga
proporsional
bo‗lganligi tufayli, olingan qiymatlar 1)-punktda olingan qiymatlarga
yaqinlashishi mumkin. Natijalarni qiyoslash namunasi 6 IRI tekisligi uchun
6-rasmda keltirilgan.
■9
53
Qoplama tekisligining 6 IRI qiymati uchun kompyuter va tabiiy sharoitdagi
eksperimentlari natijalarining Qiyoslash grafigi Natijalarga statistik ishlov berish
tabiiy sharoitdagi eksperiment natijalarining statistik aniqligini tekshirish va bu
natijalarni kompyuter eksperiment natijalarini qiyoslash uchun bajarilgan[32].
