|
1206-1407 yillar-Osiyo va Sharqiy Yevropada tashkil topgan va chingiziylar sulolasi tomonidan boshqarilgan Mo’g’ullar davlati hukmronlik qilgan davr hisoblanadi.
1224 yilda mo’g’ullar imperiyasi 4 ta ulusga bo’lindi:
1. Jo’ji ulusi-Dashti Qipchoq.
2.Chig’atoy ulusi-Yettisuv, Movarounnahr, Sharqiy Turkiston.
3.Xulagu ulusi-Eron.
4.Yuan sulolasi (Tuluxon avlodi)-Mo’g’uliston va Xitoy.
Chingizxonning davlat boshqaruv tizimi hamda harbiy strategiya va taktikasi.
Boshqaruvning qadimgi mo’g’ul an’analariga ko’ra, davlatdagi oliy hokimiyat xon qo’lida bo’lgan. Oliy hokimiyat huquqini beruvchi yagona manba-oltin urug’ (Altan urug’) xohishi bo’lib, bu o’z xohish-istagini shahzoda va aslzodalarning Qurultoyida ifoda etgan. Mo’g’ul jamiyatida noiblar, zodagonlar va aslzodalar turli-tuman unvonlar berish ta’qiqlangan.
Yangi hukmdorni saylaydigan mo’g’ul qurultoyi chingiziylar urug’ining yoshi eng ulug’I yoki vaqtincha hukmdor tomonidan chaqirilgan. Qurultoy vaqti oldindan belgilangan va choparlar orqali barcha uluslarga xabar berilgan. Belgilangan vaqt va aniqlangan joyda ulkan imperiyaning barcha uluslaridan shahzodalar va ularning qarindosh-urug’lari, malikalar, obro’li-noyonlar amirlar, amaldorlar, o’zlarining qimmatbaho hadya va tortiqlari bilan yetib kelganlar.
Har bir voyaga yetgan mo’g’ul shahzodasi el va yurtga da’vogarlik qilgan. Mo’g’ul davlatida harbiy aslzodalar ko’p bo’lib, Chingizxonning o’zi ham, undan keyingi xonlar ham ularni xon va davlat oldidagi xizmatlari uchun taqdirlab turganlar. Bunday taqdirlanganlar tarxon deb atalgan.
Chingizxon qo’shinni mustahkamlash va unda tartib intizomni yo’lga qoyish maqsadida o’lim jazosi keng qo’llanilgan. Xonning buyrug’ini bajarmaslik eng oliy gunoh hisoblangan. Xonning buyruqlari amaldorlar tomonidan bevosita tumanbegilariga va qabila boshliqlariga yetkazilgan. Boshliqlarga boshqa boshliqqa tobe jangchilarni qabul qilish qat’iyan ta’qiqlangan. Belgilangan joyga qoyilgan har bir boshliq boshqalar yordamga muhtoj bo’lgan taqdirda ham ruxsatsiz o’z joyidan keta olmas edi. Bu qonunni buzish o’lim bilan jazolangan. Maxsus buyruqsiz dushmanni talon-taroj qilish ham o’lim bilan jazolangan. U yoki bu mamlakatga urush ochish va qoshin tortib borish masalasini faqat qurultoy hal qilar edi.
Mo‘g‘ul armiyasi, azaliy, asrlar davomida saqlanib kelinayotgan odatga ko‘ra o‘nlik tizimi bo‘yicha tashkil etilib, ya’ni minglik, yuzlik, o‘nliklarga bo‘lindi; Tajribali va Chingizxon shaxsan taniydigan qo‘mondonlar yirik harbiy qo‘shilmalarga rahbar etib tayinlandi. Mo‘g‘ul harbiy qo‘mondonlarining vakolatlari cheklangan bo‘lgan. Qo‘shinlarning oliy qo‘mondonlari – orxonlar, o‘z qabilalarini qo‘shinlarida mingboshi darajasigacha lavozimga tayinlash vakolati bo‘lgan. Mo‘g‘ul armiyasida bosh shtab singari muassasa mavjud bo‘lib, u joyda xizmat qilgan mansabdorlar “yurtaji” deb nomlangan. Mazkur muassasaning asosiy vazifasini dushmanni tinchlik va urush paytida razvedka qilishdan iborat bo‘lgan. Bundan tashqari yurtajilar: yozgi va qishki ko‘chmanchilik manzillarini taqsimlashgan, qo‘shinlarning harbiy yurishlari vaqtida kolonnalarni boshqaruvchilik vazifasini o‘tashgan, harbiy lagerlarni joylarini belgilashgan, qo‘shinni va harbiy qo‘mondonlarni hamda xonning yurtalari uchun to‘xtash joylarini tanlashdan iborat bo‘lgan. Ular o‘troq xalqlarni yerlarida g‘allaga zarar yetkazmaslik uchun, harbiy qo‘shinni daladan uzoqroqqa joylashtirishgan.
Qo‘shinning orqa tomonida tartib – intizomni saqlab turish uchun harbiy jandarmeriya vazifasini bajaradigan alohida soqchi qo‘shin mavjud bo‘lgan. Qo‘shinlar tarkibida alohida xo‘jalik bo‘limi amaldorlari – “cherbi” lar mavjud bo‘lgan. Har bir qabila uchun ular ko‘chmanchilik qilib yashaydigan keng cho‘l maydonlari alohida ajratib berilgan. Bu qabilalarni har birini o‘nlab, yuzlab, hatto yirik qabilalarning minglab soyabonli aravalari va o‘tovlari, alohida harbiy – hududiy boshliqlarning rahbarligi ostida birlashtirilgan. Harbiy qo‘shinga har bir o‘nlikdan askarlikka teng miqdorda olinganda, o‘nliklar saralab olingan o‘z askarlarini tegishli miqdorda oziq-ovqat va harbiy yurishda zarur bo‘ladigan ehtiyoj buyumlari bilan ta’minlagan. Harbiy – hududiy boshliqlar safarbarlik paytida, o‘zlarini o‘rniga o‘rinbosarlarini qoldirib, o‘zlari jangovar harakatdagi qismlarni boshliqlariga aylanishgan. Urug‘ va qabilalar, ularning tarkibiy soniga qarab, jangovar otliq qo‘shin uchun o‘nlik, yuzlik va minglik ko‘rinishidagi askarlarni yetkazib bergan. Bir butun qo‘shin birligini to‘ldira olmagan mayda urug‘ va qabilalar, bir-birlari bilan qo‘shilib, yagona butun qo‘shin birligini tashkil etishgan; aks holda mayda guruhlarga ajratilgan. Tartibga ko‘ra kelgusi qo‘shin birligini o‘n ming kishilik qo‘shin – tuman tashkil etadi. Tumanlar kamdan – kam holatlarda bitta qabilani kishilaridan tashkil etilgan; odatda tumanlar bir nechta qabilalarni minglab odamlaridan iborat bo‘lib, umumiy jamlamasi tumanni tashkil etgan.
Shunday qilib, xulosa o‘rnida aytish mumkinki, yengil mo‘g‘ul otliq qo‘shinining vazifasi: harbiy yurish va jang vaqtida qo‘riqchilik qilish hamda dushmanni harakatlarini kuzatib, o‘rganib qo‘mondonlikka xabar berish, jangni boshlash, amalga oshirilishi mo‘ljallanayotgan jangovar manyovr va asosiy zarbani berilishini dushmandan yashirin tarzda amalga oshirish, shuningdek tor- mor qilingan yovni ta’qib qilishdan iborat bo‘lgan; og‘ir qurollangan mo‘g‘ul otliq qo‘shini esa manevr zahirasi taktikasiga ko‘ra dushmanga hal qiluvchi zarbani berishi lozim bo‘lgan.
Mo‘g‘ullarni taktikasini xususiyatlaridan yana shuni ta’kidlash lozimki, otliq qo‘shin jang maydonida odatda ovoz chiqarib emas, balki “soqov”chasiga, boshliq tomonidan bayroqcha yordamida, maxsus shartli belgilar asosida boshqarilgan. Tungi janglarda bayroqchalar o‘zgartirilib, turli rangli shishali chiroqlardan foydalanilgan, qo‘shinlarning aholi yashaydigan joydan tashqaridagi vaqtinchalik qarorgohi – lagerda joylashganida nog‘oralardan shartli signal berishda foydalanilgan. Mo‘g‘ul askarlari g‘ayri tabiiy quloqni teshadigan darajadagi chinqiriq bilan xujumga tashlanishgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
