Xazoyin ul-maoniy

Oʻtdi bu zorligʻim ikki yil,
Har zamon ikki yil chogʻligʻ bil!
“Soqiynoma”da shoir Pahlavon Muhammadning oʻlimidin qaygʻurib yozishini hisobga olsak, u tilga olayotgan “ikki yilda” boshdan kechirgan hodisalari orasida 1493–1494 yillarda Sulton Husayn istagi yoki farmoniga koʻra Balx kabi chekka viloyat va shaharlarda sargardon kezganliklarini ham nazarda tutgan, albatta. “Soqiynoma”ning shahzoda Haydar Mirzoga bagʻishlangan bandida Navoiy yozadi:
Boqibon qubbatul islom sari,
Ichu soʻn ushbu gʻam oshom sari.
Albatta, bunda “ushbu gʻam oshom” deb Navoiy oʻzini nazarda tutmoqda. Demak, yuqorida koʻrganimiz – yor va diyor ishtiyoqida gʻamlar yutishni, maʼnaviy tushkinlik va jismonan majruhlikni ana shu “qubbatul islom”da, yaʼni Balxda boshidan kechirgan. “Xazoyin ul-maʼoniy”ni ham Astrobodda emas, balki shu shuharda tuzgan.
Uning nima sababdan bu shaharda ixtiyorsiz holda turganligi tarixchi olim A. Oʻrinboyev tomonidan aniqlanib eʼlon qilingan bir hujjat – nishondan maʼlum boʻladiki, buning oʻzi alohida yoritiladigan mavzudir. Biz faqat mazkur nishon hij. 898 yil ramazon oyining yigirma toʻrtinchisi, mil. 1493 yil 9 iyulda yozganligini qayd etish bilan kifoyalanamiz.
Demak, ana shu “ikki yilda”, yaʼni Navoiy soʻzi bilan aytganda “bu oz vaqtda” oʻzining oʻsha yillardagi ahvol ruhiyasi va hayotiy hodisalarining bayoni sifatida yuzaga kelgan sheʼrlari anchayin katta sonni tashkil qilgan. Bu sheʼrlarni “tartibigʻa hukm bila maʼmur” boʻlgan Navoiy avvalgi ikki devonidagi sheʼrlarni ham keyingi yozilganlarga qoʻshib toʻrt devon tuzgan. Bu ishni hijriy 900, melodiy 1494–1495 yillarda, “Xamsat ul-mutahayyirin” asarining yozib tugallanishidan sal oldin, hatto, aytish mumkinki, oldinma-keyin amalga oshirgan. Zero, Jomiydek “piri komil” Navoiyni har biri alohida nomlar bilan ataluvchi devonlar tuzishga undagan ekan, ustozining bu amrini u vojib debgina kolmasdan, balki sharaf ham deb bilgan. Shunga koʻra, ulkan doʻsti xotirasiga bagʻishlab yozajak asarida ana shu amrniig ijrosini faxr bilan bayon etishni maqsadga muvofiq topgan. Zotan, ustozning ana shu daʼvatiga amaliy javob berish uning xotirasini oʻrniga koʻyish ham edi. Shuning uchun hajm jihatidan unchalik katta boʻlmagan, asosan xotiralardan iborat “Xamsat ul-mutahayyirin” asarining intihosini Navoiy “Xazoyin ul-maoniy”ning tuzilishidan keyinga belgilagan. Shu tariqa Navoiy hijriy 900, melodiy 1494–1495 yillarda “Xazoyin ul-maoniy”ni asosan tuzib boʻlgan va u bilan deyarli bir vaqtning oʻzida “Xamsat ul-mutahayyirin” asarini yozib tugatgan, ularning har ikkisi bir yil keyin shoirning uzi tasnif etishga kirishgan va kotib Darvesh Muhammad Toqiy koʻchira boshlagan shoir kulliyoti tarkibidan joy olgan.