Xazoyin ul-maoniy

Bu bahrki, ganjlar makoni dedilar,
Har qatrasi obi zindagoni dedilar.
Shoh maxzani tabʼidin nishoni dedilar
Kim, oni “Xazoyin ul-maoniy” dedilar.
Turkiyalik adabiyotshunos olim Ogah Sirri Levend 1965 yilda oʻzining Alisher Navoiy hayoti va faoliyati haqidagi monografiyasini[13] eʼlon qilganidan keyin “Xazoyin ul-maoniy”ning tuzilish davri chegarasini yana ikki yilga qisqartirish imkoni tugʻildi.
Olimning yozishicha, Turkiyaning Revan kutubxonasida Alisher Navoiyning hij. 901–902, m. 1495,1496,1497 yillarda Xirotda koʻchirilgan mukammal kulliyoti qoʻlyozmasi saqlanadi. H. S. Sulaymonov Navoiyning jahon kutubxonalaridagi mavjud qoʻlyozma kulliyotlarini qiyosiy oʻrganib chiqib, 808-inventar raqami bilan saqlanayotgan bu kulliyotning musannifi shoirning oʻzi ekanini ishonarli dalillar asosida aniqlagan edi[14].
Bu kitobda faqat ikki asarning soʻngidagina ularning koʻchirib tugallangan vaqti sanasi koʻrsatilgan: – “Saddi Iskandariy” dostonining oxirida 901, “Gʻaroyib us-sirar”ning oxirida esa 902 tarixi berilgan. Demak, hij. 902, m. 1496–1497 yillarda Navoiy “Xazoyin ul-maoniy”ni asosan tuzib boʻlgan va oʻzi tasnif etgan kulliyot uchun koʻchirishga buyurgan.
Alisher Navoiy “Munshaot”idagi bir maktub hamda ana shu “Xamsat ul-mutahayyirin” asaridagi baʼzi momentlar yordamida esa lirik kulliyotning tuzilgan yilini aniq belgilay olamiz.
Boshqa maktublarda boʻlgani kabi mazkur maktubda ham adresat koʻrsatilmagan. Biroq navoiyshunos olima S. Gʻaniyeva toʻgʻri qayd etganidek[15], maktub avvalidagi ruboiylardan va oxiridagi jumladan uni Husayn Boyqaroga yozilgan, deya olamiz. Maktubda Navoiy oʻzining keyingi yillardagi hayoti hamda ruhiy holatini bayon etib yozadi:
“Bu oʻtgan ikki yildakim, bu banda boshigʻa havodisi roʻzgordin yuz navʼ balo va ishqi zabunkush bedodidin yuz turluk ibtilo yuzlandi. Ollimga har shiddat kelsa, chun ayturgʻa bir yori gʻamgusorim va ilayimga har suubat yetsa, chun izhor qilurgʻa bir rafiqi sohib asrorim yoʻq erdi, ul shiddat va suubat mazmunin biror bayt yo matlaʼ xayol qilur erdim bu oz vaqtda koʻp nazm aytilgʻon ermish va har navʼ sheʼr va gʻazal yigʻilgʻon ermish. Bularni zoyeʼ qilmok bandagʻa nomaqdur erdi va tartibigʻa ham hukm bila maʼmur.
Bu sababdin burungʻi ikki devon ashʼori bila soʻngra aytilgʻonlarni bila qoʻshub, tartib bila toʻrt ayrildi. Dagʻi toʻrt ot qilildi: Tufuliyatda voqeʼ boʻlgʻon gʻarib maʼnilarga – “Gʻaroyib us-sigʻar” va yigitlikda zohir boʻlgʻon nodir tarkiblarga – “Navodir ush-shabob” va umrning vasatida jilva qilgʻon badiʼvashlargʻa – “Badoye ul-vasat” va umrning oxirigʻa yaqin nazmga kirgan foydalargʻa-”Favoyid ul-kibar” ot qoʻyuldi. Dagʻi majmuigʻakim maxlut bitilibturur, chun tabʼ xazoyinidin hosil boʻlgʻon maoniy erdi – “Xazoyin ul-maoniy” laqab berildi, vojib erdikim, muborak nazargʻa yetkurulgay”.
Koʻrinadiki, bu yozilganlar “Xazoyin ul-maʼoniy”ning yaratilishi tarixi haqida “Debocha”da aytilganlarning deyarli nihoyatda qisqa shakldagi takrori boʻlib, unda faqat Husayn Boyqaro tilga olinmaydi, xolos.
Ammo, maktubning “Debocha”dan farqli oʻlaroq bir jihati mavjud, bu undagi tilga olingan “oʻtgan ikki yilda” iborasidir. Maktub mazmunidan anglashilayotganidek, Navoiy ana shu “ikki yilda” koʻp tashvishli va iztirobli hodisalarni boshdan kechirgan, bunday gʻam-anduhlarni izxor etay desa, bir yaqin hamdard kishisi boʻlmagan va shu bois tushkun kayfiyatini sheʼriy misralarda qogʻozda ifodalash bilan taskin topgan. Natijada, ana shu ikki yil davomida uning talay sheʼrlari yigʻilib qolgan. Ularni parishon holda tashlab qoʻyish yoki yoʻqolib ketishiga Navoiyning xohishi boʻlmaganidan tashkari, hukm yoʻsini bilan unga bu nazmlardan devon tartib berish (“tartibiga ham hukm bila maʼmur”) ham buyurilgan edi. Ana shu “ikki yil”dan soʻng shoir devon tartib berishga kirishgan va “Xazoyin ul-maoniy”ni tuziboq, uning qoralamasini – musavadda nusxasini mavlono Sohib orqali maktub yoʻllayotgan kishisiga, demakki, Husayn Boyqaroga yuborilganligini maktub soʻngida yozadi:
“Ul sababdin mafxar us-savohib Mavlono Sohibni qulluqqa yiborildi va ul musavaddani oliy majlisqa yetkursun, deyildi. Bu gustohliqqa afv umididur va ul gustohliklarga isloh umidi, to toʻrt taobyiʼ muxtalif inson hilqatidakim, ofarinishning xazoyini maonisidur – muvofiq boʻlgʻaylar. Rubʼi maskunda hukmunguz ravon boʻlsun va rubʼi maskun ahliga adlingizdin amn va amon”.
Demak, mazkur “ikki yil” qaysi yillar ekanligini aniqlansa, “Xazoyin”ning tuzilgan yili ham maʼlum boʻladi.
Baʼzi olimlarimiz bu “ikki yil” haqida aniq qarorga kelgan holda maktub ustida hukm yuritib kelmoqdalar. V. Zohidovning Navoiy “Xazoyin ul-maoniy”ni Astroboddagi vaqtida tuzgan deyishida, biz soʻz yuritayotgan maktubga tayanganligi, oʻsha maqolaning soʻngrogʻida maʼlum boʻladi. Olim”Navoiy bir maktubida shularni yozadi” deb, 41-maktubning “Bu oʻtgan ikki yildakim…” deb boshlanuvchi qismini keltiradi.
“1487 yilda Navoiy Astrobodga surgun qilindi. U bu yerda oʻz sheʼrlarini yigʻib, toʻrt devoni – “Xazoyin ul-maoniy”ni tuzishga kirishdi”, – deb yozgan adabiyotshunos Hokim Homidiy ham ana shu “kki yil”ni 1487–1488 yllarga nisbat bergan.
S. Gʻaniyeva bu “ikki yil” qaysi yillar ekanini belgilash ancha mushkul ekanini qayd etgan holda: “Bu ikki – 898/1492–1493 va 899/ 1493–1494 yilda Navoiy Jomiydek ustozi va doʻsti Pahlavon Muhammad kabi murabbiy va yaqin kishisidan ayrilgan, Darvesh Ali isyoni munosabati bilan azob chekkan yillarmi yoki 903/1497–1498 va 904/ 1498–14-99 yillar oʻzining mamlakat yaxlitligi, osoyishtaligi yuzasidan olib borgan siyosiy va davlat arbobi sifatidati koʻp yillik faoliyatiga zid voqealar sodir boʻlganligidan alam tortgan, nizo va fitnalar qurboni qilingan Moʻmin Mirzo va Haydar Sabuhiylar fojiasidan ruhan ezilgan yoki oʻz sihati yomonlashganidan dard chekkan yillarimi, aytish ancha mahol”, deb yozadi[16].
Bu “ikki yil” hij. 903–904, m. 1497–1498 va 1498–1499 yillardir, deb aytish toʻgʻri boʻlmaydi. Chunki yuqorida koʻrganimizdek, bu muddatdan bir yil avval 902 yilda “Xazoyin” Navoiyning oʻzi tasnif etgan kulliyoti tarkibidan joy olgan. Bizningcha, Navoiy tilga olayotgan ikki yil – hij. 898–899 m. 1492–93 va 1493–94 yillar boʻlishi kerak. Bunga ishonarli asoslar xam bor.
Yuqorida soʻz yuritganimizdek, Navoiyning Jomiy maslahati itoati uchun toʻrt devon tuzib, ularni maxsus nomlar bilan ataganligini “Xamsat ul-mutahayyirin”da bayon etish fakti bu asarning “Xazoyin ul-maoniy”ni tuzgandan keyin yozib tugallanganligini yaqqol koʻrsatib turipti. Biroq, afsuski, “Xamsat”ning qaysi yili yozilganligi Navoiy tomonidan na shu asarning oʻzida, yo boshqa asarlarida va na boshqa shaxs tomonidan bironta tarixiy manbada qayd etilmagan. Shunday boʻlsa-da, biz bu asarni qaysi yilda yozilishini belgilash imkoniga egamiz.
Navoiy “Nasoim ul-muhabbat” asarida Jomiy haqida gapirib “asr fuzalosi” va “zamon ulamosidin” koʻplari unga shogird ekanligini va buyuk ustozning “siyrat va kamoloti sharhida” koʻp kishilar risola va kitoblar yozganligini aytib, sung yozadi: “Bu zaif dogʻi bu bobda “Xamsat ul-mutahayyirin” risolasini bitibmen. Anda fil-jumla gustohlik yuzidin alar zikri bila qalamimni gavhar nisor etibmen”[17].
Biz avval aytganimizdek, “Nasoim” 1495–1496 yillarda yozilgan. Demak, bunga qadar “Xamsat” yozib tugallangan. Endi ana shu asarning oʻzidagi bir faktga eʼtibor beraylik. Navoiy bir oʻrinda yozadi: “Majdiddin Muhammadki, olam mashhuridur, taʼrifga ehtiyoj emas. Podshoh ani yozgʻurgʻonda andin itloqigʻa zomin tilagondur (podshoh – Husayn Boyqaro uni ayblaganda oʻzini oqlash uchun kafillikka odam topishni buyurgandi). Ul (Majdiddin Muhammad) alargʻa (Jomiyga) iltimos qilibdur va alar taahhud qilgʻondin soʻngra qochti (ular kafilligini oʻz zimmalariga olganlaridan sung u qochti). Oz fursatda, oʻn besh kunga tortmadikim, tutuldi. Azim qiyinlar tortti va boru yuq jihotin devoniy qildilar (musodara qildilar). Shahrdin (Hirotdan) boshin olib, ovora boʻldi va hamul ovoraliqda fanogʻa bordi”.
Maʼlumki, Majdiddin 1494 yil, avgust oyida Makka yoʻlida vafot etgan[18]. Binobarin, “Xamsat ul-mutaxayyirin” asari 1494 yildan keyin, 1496 yildan avval, yaʼni 1495 yilda yozilgan boʻlib chiqadi. Shunday boʻlgach, maktubda tilga olingan “ikki yil” Jomiy vafotidan keyingi yillar – 898 (1492–1493) va 899 (1493–1494) yillar ekanligiga hech qanaqa shubha qolmaydi. Zotan, ana shu ikki yil Navoiy boshiga koʻp musibatlar, noxush hodisalar keltirgan yillar boʻldi. U Jomiydek hamfikr va hammaslak doʻsti va ustozidan judo boʻldi, qirq yillik jonajon ulfati va sirdosh mahrami Pahlavon Muhammaddan ayrildi (1493 yil), ukasi Darvesh Muhammad tufayli nohaq malomatlarga qoldi, bebosh shaxzodalar bilan Husayn Boyqaro oʻrtasidagi murosasizliklarni bartaraf etish uchun koʻp shahar va viloyatlarda ovora boʻldi. Maktubda “Bu oʻtgan ikki yildakim, bu banda boshigʻa havodisi ruzgordn yuz navʼ balo va ishqi zabunkush bedodidin yuz turluk ibtilo yuzlandi”, deb yozganda Navoiy, shubhasiz shularni nazarda tutgan edi. Albatta, bunda “ishqi zabunkush bedodidin yuz turluk ibtilo yuzlandi” (berahm yor ishqi tufayli yuz xil balolarga giriftor boʻldim) deganda, Navoiy Husayn Boyqaro bilan nihoyatda yaqin doʻstligi va shu doʻstlikka cheksiz sadoqati tufayli koʻp zahmatlar chekkanligini tushunmoq kerak. Shunday zahmatlardan biri Sulton amri yoki iltimosiga koʻra uning uzoq vaqt ona shahri Hirotdan yiroqlarda yurishi va bunday paytlarda hijron azobida qattiq oʻrtanganliklaridir. Navoiy soʻz yuritayotgan “ikki yilda”gi tortgan mashaqqatlaridan biri ayriliq iztirobi ekani shoirning “Soqiynoma”sida yozganlaridan ham ayon boʻladi.
“Soqiynoma”ning Pahlavon Muhammadga bagʻishlangan bandida ishq tufayli necha xil savdolarni boshidan kechirgan lirik qahramon yorga dil rozini ochishga, yaʼni uning visoliga yetishish orzusini bayon etishga qaror qilganini, biroq afsuski bunday qilib boshiga balo orttirganini yozadi va bunday zorliklarni oʻtgan ikki yilda boshdan kechirganligini taʼkidlaydi: