Xayvonlar populatsiyasining etologik xatti xarakatlar tuzilmasi va populatsiya gomeostazi

2.3 Populyatsiyalar ishlab chiqarishi va dinamikasi.
Tabiatda har qanday populyatsiya oziga xos ishlab chiqarishga ega. Ular tashqi muhit omillariga javob qaytargan holda, oz muvozanatining populyatsiya turgunligini saqlaydi. Bu ekologiyada gomeostaz deb ataladi. Populyatsiyalarda energiya kirishi qancha kop bolsa, ularda ishlab chiqarish sistemani tashkil topishi kuchayadi va tashqi muhitga moslashish imkoniyatlari kengayadi. Populyatsiyalarning eng muhim parametri individlar sonining ham ularning funksional aktivligini ham yuqori bolishidir. Har qanday populyatsiyaning nazariy jihatdan sonining osishi chegaralanmagan. Populyatsiya sonining osish tezligi turning biotik potensialiga bogliq. Biotik potentsial termini ekologiyada 1928- yilda ingliz olimi R.Chepmen tomonidan kiritgan. Biotik potensial har xil turlarda turlicha. M: Kosul bir umri davomida 10-15 ta uloqcha, 1-2 ta fil, asalari 50 ming, oybaliq uch yoz mln ikra tashlaydi. Tugilish va nobud bolish jarayonlarining qay darajada bolishi populyatsiyalar soni, miqdori, dinamikasi va biomassasini belgilaydi.
Tugilish.Populyatsiya tur va ekosistemaning asosiy tizimi birligi hisoblanadi. Populyatsiya malum bir tizim va tashkiliy xususiyatga ega bolib uni tasvirlash ham mumkin. Populyatsiyadagi individlar tugiladi, qariydi va nobud boladi, biroq populyatsiya esa bu belgilardan mustasno.Tugilish va nobud bolish. Populyatsiyaning katta-kichikligi bir necha sabablarga asoslangan boladi. Populyatsiyalar qoshni populyatsiyadan kelgan individlar hisobiga yoki bolmasa tugilish hisobiga kengayib borishi mumkin.Tugilishning fiziologik va ekologik xillari boladi. Fiziologik tugilishda ideal sharoitda nazariy hisoblangan, yani maksimal hosil bolish soni tushunilib, bunda cheklovchi omillar tasir etmaydi, kopayish faqat fiziologik sabablarga kora cheklanishi mumkin.Tugilish quyidagi formila yordamida aniqlanadi:
B=. Ushbu formula =Nn2 Nn1 avvalgi va keyingi hisobga kora organizmlar sonining ortishi bildiradi. Ushbu formula esa t2 t1 ikkita muddatdagi hisob qilingandagi vaqtning farqi. Agar populyatsiyadagi bir individga togri keladigan yangi individlarni hisobga olinsa, bundat nisbiy tugilish kelib chiqadi:
B= populyatsiyadagi individlar sonining ortishi tugilish hisobiga ortmay, balki emigratsiya tufayli, yani boshqa populyatsiyalardan individlarning kelib qoshilishi, ayniqsa, osimliklar meva hosil qilgan davrda, shuningdek, hayvonlarning yosh individlari voyaga yetib tarqalishi davrida kuzatiladi. Kopayishning muhim xususiyatlaridan biri bu serpushtlikdir. Turli xil organizmlarda serpushtlik turlicha boladi. Sut emizuvchi hayvonlarda kopincha tugilish atamasi bir yilda bitta moddadan olinadigan avlodlarga nisbatan ishlatiladi. Insonlarda esa har 1000 kishiga bir yilda tugiladigan bolalar soni bilan tariflanadi. Taraqqiy etayotgan mamlakatlarda tugilish taraqqiy etgan, rivojlangan mamlakatlarga nisbatan 2 barobar ortiqdir. Populyatsiyaning kattaligi nobud bolish yoki individlar emigratsiyasi hisobida torayishi mumkin. Populyatsion biologiyada olish va olish ehtimoli degan tushunchalar mavjud bolib, bu korsatkich individlarning umumiy soniga nisbatan yoki bir yilda har mingta individlarga nisbatan nobud bolgan individlar soni bilan belgilanadi. Statistik malumotlarga qaraganda rivojlangan mamlakatlarda olim rivojlanayotgan mamlakatlar aholisiga nisbatan ancha past boladi. Bu kopincha yashash sharoiti, ovqatlanish va tibbiy xizmat korsatish darajasiga bogliqdir. Lekin shunga qaramasdan Yaponiya, Kosta-Rika mamlakatlarida olim soni boshqa mamlakatlarga nisbatan kam, bu esa ular aholisining tarkibida yosh avlodning kopligi bilan belgilanadi.
Populyatsiyaning katta-kichikligiga tasir etuvchi omillardan biri bu tugilgan individlarning jinsiy balogatga yetish darajasidir. Bu korsatkich serpushtlikka nisbatan ozgaruvchan bolib har bir turda har xil boladi. Shuning uchun u yoki bu populyatsiyadagi individlar miqdorining doimiyligi har bir juft individ avlodining reproduktiv (nasl qoldiradigan) yoshgacha borib yetishiga bogliq. Har bir tur oziga xos yashash chizigiga ega. Kopchilik osimliklar va hayvon organizmi qarigandan song hayotchanglik xususiyatlarini susaytiradi. Bu tabiiy biologik qonun bolib, organizm qarigan sari uning olish ehtimoli ortib boradi. Olish sabablari turlicha boladi. Biroq uning eng asosiy negizi tashqi muhitning noqulay omillariga organizmning chidamliligi susayadi, ayniqsa, organism kasalliklarga chidamsiz bolib qoladi. Bunga misol qilib odamlar populyatsiyasini olish mumkin. Oliy sifatli tibiiy yordam korsatish hamda ratsional ovqatlanish darajasiga ega bolgan rivojlangan mamlakatlarda kopchilik odamlar uzoq umr korishadi, biroq bu mamlakatlarda ham hozircha odamning ortacha umrini 75 yoshdan oshirish imkoniyati bolmayapti. Chunki, bu kopincha bolalar olimiga bogliqdir. Rivojlanayotgan mamlakatlarda bolalar olimi ancha past bolsa ham, hozirgacha uni mutlaqo yoqotib bolinganicha yoq. yashash chizigiga qarilikdan tashqari yana bir qancha omillar, jumladan, tasodifiy olim tasir korsatib turadi. Chunki, yosh otib borishi bilan tasodifiy olim xavfi oshib boradi. Tasodifiy olimga avtomobil, temiryol, havo yollari, ishlab chiqarish korxonalari va urushlarda halok bolgan kishilar kiradi. Masalan, hozirgi kunda Angilyada avtomobil fojeasida halok bolgan kishilar kopincha 20-25 yoshga togri keladi. Populyasiya azolarining soni va qalinligining turli yashash maydonlarida ozgarib turishi ularning kopayish va olishiga hamda bir joydan ikkinchi joyga migratsiya qilishiga bogliqdir.Tugilish tirik organizmlarning kopayish yoli bilan oz sonlarini oshirishidir. Ularning kopayish qobiliyatlari genetik asosga, vakillarning yosh va jinsiy nisbatlari, generatsiyaning qaytarilish tezligi va nasl qoldirish imkoniyatiga boglq, Tugilish populyasiya azolaridan yangi vakillarning urugdan, tuxumdan, qoy-sigir va odamdan yuzaga kelishidir. Populyasiyaning maksimal tugilishi (absolyut yoki fiziologik) bu ideal sharoitda maksimal tezlikda yangi vakilning hosil bolishidir. Agar tabiiy muhitda ekologik omillar organizm holatini chegaralab tursa, tugilish fiziologik kechikadi. Masalan, oziqa etishmasligi, optimal sharoit yoq vaqtda sutemizuvchilardan sigirning tugishi 34 oyga kechikishi yoki chala, olik tugishi mumkin. Xar bir populyasiya uchun maksimal tugilish xosdir. Tugilgan yangi vakillarning ekologik saqlanib qolishi populyasiya miqdorining kopayishiga olib keladi. Sharoitdagi abiotik omillarning ozgarishi va ularning organizmga tasiridan populyasiyaning yangi azolarining saqlanib qolgan umumiy soni, qalinlikni belgilaydi. D. Lekning fikricha, qushlardagi tanlov ularda maksimal avlod qoldirishga emas, balki, effektiv avlod qoldirishga qaratilgan, ularning tuxum soni, ozlari bosib otirish imkoniyatiga moljallangan, shunda ulardan hayotchan vakillar chiqadi. Mayda qushlar ozlarining yosh qushchalarini ovqatlantirish uchun uyaga 200, katta chittak 400 borib oziqa olib keladi. Agar uyada qushchalar soni kop bolsa, qushchalarni ovqat bilan toydirib bolmaydi, ular ochlikdan nobud boladi.
Populyasiya azolarining absolyut va solishtirma tugilishi ortasidagi farqni tubandagi misollarda korish mumkin: malum hajmdagi (0,5 l) suvda sodda tuzilgan amyobalarning 60 ta vakili bolgan, bir soatdan keyin ularning soni 180 ga etgan. Bir soat ichida absolyut tugilish 120 vakilni tashkil qiladi, solishtirma tugilish (populyasiyada har bir vakilning ortacha ozgarish tezligi) soatiga 2 tadan vakilni tashkil qilgan. Yana bir misol, shaharda 10000 aholi bor. Bir yilda 600 ta, solishtirma tugilish esa 0,04 (100 ga 6 ta, yoki 6% bolgan). Insonlar demografiyasi boyicha tugilish butun aholiga emas, balki har bir ayolga nisbatan hisoblanadi. Bakteriya hujayrasining har 20 minutda, xlorella, ssenedesmus kabi yashil suvotlar hujayrasining har 4 soatda bolinishi ularning genetik nasliy belgilariga asoslangan.Sayroqi qushlar populyasiyasini organish asosida, ularning maksimal tugilishi va saqlanib qolishining ekologik amalga oshishi kuzatilgan; sayroqi qushlar uyalarga 510 ta tuxum qoygan. Lekin shu 510 ta tuxumdan faqat 265 tasi ochib chiqqan. Uning ekologik tugilishining amalga oshishi 52% ni tashkil qilgan. Yana bir misol, malum joyga tillaqongizlar 12 000 tuxum qoygan, shundan 773 (yoki 6%) tuxumdan qurtchalar chiqqan, xolos. Buning sababi qongizning tuxumga va qoldirayotgan nasliga befarqligi- dir, tuxum qoyish va ularning etilishi pastligi xarakterlidir.Populyasiya azolari sonining ortishi, toplanishi bilan fiziologik samara va tabiiy resurslarning etishmaslik darajasi ozgaradi, tugilish kamayadi, olim kopayadi, shu omillar birdan tasir qilib, populyasiya ichidagi vakillar sonining kamayishiga olib keladi. Agar tabiiy resurslardan populyasiya azolarining zichligi past bolsa, populyasiyada tugilish olimdan yuqori boladi va osish tezlashadn. Tugilish sababli populyasiya azolari sonining osishi bilan olish ham tezlashib boradi. Agar muhit tugilgan azolarni tabiiy resurslar bilan taminlay olmasa, olim darajasi tugilishdan ortadi va natijada populyasiya soni kamayadi.Ayrim tabiiy muhitlarda populyasiyaning zichligi oziga xos bolib, u yerda tugilish bilan olim bir-birini tenglashtirib turadi. Bunda vakillarning na osishi va na kamayishi kuzatiladi. Populyasiyada tugilish va olishning ozgarishi bilan u yerda zichlik ham ozgaradi. Laboratoriya sharoitida 1 ml suvda dafniya soni 8 ta va undan yuqori bolganda oziqaning yetishmasligi sababli tugilish va yashab qolish kamaygan.Populyasiya azolari sonini aniqlash yoli bilan ular ichidagi tugilish, olish va osish qonuniyatlari organiladi. Ularning hammasi organizm hayot tarzlarining xususiyatlarini aks ettiradi. Bunday organizmlarda: 1) bir yilda bir va kop marta kopayish; 2) bir yillik kop marta kopayish yoki bir marta kopayadigan va 3) kop marta kopayadigan organizm populyasiyasi boladi.Bir yillik organizmlarga tabiatda keng tarqalgan chigirtkani misol qilib olish mumkin. Bahorning oxirlarida uning tuxumidan boshlangich yoshdagi qurtchalar chiqadi, yoz faslining ortalarida balogatga yetgan qanotli vakillar hosil bolib, kuz faslining ortalarida hammasi oladi. Olganlardan qolgan tuxum rivojlana boshlaydi va kelasi bahorda ulardan boshlangich yoshdagi qurtchalar chiqadi, ularning malum qismi populyasiya sonining osishiga sabab bolib, yashab qoladi.Populyasiyaning kopayishiga bir yillik osimlik floksni misol qilib olish mumkin. Bu osimlikning rivojlanish bosqichlari balogat sinflariga bolinadi, yani urug uning unishi, barg, poya, gul, urug tugishi, uning yetilishi, osimlikning vegetativ jarayonlari toxtaydi va h.k. Bu yerda floksning urugdan hosil bolgan osimliklar soni kop, ularda hosil bolgan uruglar ham kop, agar floksning oz urugidan kopayish koeffitsienti 2,4 ga teng bolsa, yuqorida bayon qilingan chigirtkaning tuxumdan kopayish koeffitsienti 0,51 ga teng, unda vakillarning tuxum, nimf, kapalak holatlarida olish hollari yuqoridir. Lekin floks osimligida kam yerga tushgan uruglar boshlangich unish davrida koplab nobud bolsa, keyinchalik ungan uruglarning olishi keskin kamayadi, osimlik yerdan oziqa, namlik oladi, yoruglik, issiqlik omillaridan foydalanadi. Osimlikning yashovchanligi ham uning yoshiga qarab ozgaradi. Vegetatsiya oxirlashi bilan yashovchanlik chizigi keskin pasayadi va floks vakillari nobud boladi.Populyasiya azolaridan tugilgan vakillarning yashab qolish klas- sifikatsiyasi boyicha boy mamlakatlar aholisining ozgarishini ifodalash mumkin yoki zooparklardagi hayvonlarning yashovchanligida, ularda hayot tarzining oxirida vakillarning kopi oladi. Dengiz baliqlari millionlab ikra tashlaydi, lekin ulardan juda kam qismigina hamma xayot sikllarini otaydi va balogatga etgan baliqqa aylanadi.Bazi malumotlarga kora bir yillik osimliklardagi hamma urugning, kurtakning yetilmasdan «tushib» qolishi 15% ni, kop yillik osimliklarda 50% ni, insonlarda esa 39% homila nobud boladi yoki xomilaning 31 % gina tugilishgacha borib yetadi.Turkiston adirlarining ekinzorlarida keng uchraydigan lola- qizgaldoq osimligi populyasiyasining kopayish davri 30 kun atrofida bolib, har bir osimlik faqat bir marta kopayadi, har bir lolaqizgaldoqning bir marta reproduktiv fazasi bolib, shu davrda bir vaqtda, birdan hamma uruglari pishadi, yetiladi.Bazi chuchuk suvlarda uchraydigan rachkilar bir marta ikra tashlaydi, ulardan mustaqil yashaydigan yosh avlod chiqadi. Qandaydir sababga kora tuxumlar otalanmay qolsa, ular tanada qoladi, onalik vakili tuxum qoydimi, qoymadimi, bari-bir oladi. Ular bir fasl yashaydi, xolos.Ayrim osimliklarda kopayish davri chozilganligi tufayli vakillarning urugi birdan yetilmaydi, har xil vaqtda pishadi. Bazilari kop martalab kopayadi. Osimliklardan kop marta kopayishga chol, adir va tog minta- qalarida uchraydigan iloq populyasiyalarini olish mumkin. Iloqning yer osti ildiz poyasi keng shoxlangan bolib, malum vaqt urug‘landan keyin yangi-yangi havo novdalari («osimtalari») hosil qiladi. Ular ham vegetativ osimtalar, barg hosil qiladi va gullaydi. Lekin gullab, urug hosil qilib, osimta qurib qoladi. Iloqning asosiy onalik vakillari kop martalab kopayadi, osimtalar hosil qiladi, lekin osimta bir marta gullaydi, xolos. Sababi iloq populyasiyasida hosil bolgan uruglarning hammasi genetik jihatdan hayotchan emas, iloq populyasiyasining osib turishi, rivojlanishi, qalinligi faqat osimtalar hisobiga boladi.Daraxtlar populyasiyasi ichida ayrim kop yillik daraxt (masalan, zarang) uzoq yillar (2030 yil) davomida boshqa daraxtlar soyasida «ezilib» past boyli bolib osib turgan. Uning yaxshi osishiga yoruglik yetmagan. Zarangning atrofi ochilishi va yoruglik yetarli tushishi bilan tezlik bilan osib, sada bolib, atrofdagi daraxtlarga etib oladi.Xayvonlar olamidagi organizmlar ham bir marta kopayib, avlod qoldirib, keyin onalik vakillari nobud boladi. Bunday kam uchraydigan holatga Orta dengizda uchraydigan oddiy osminogni misol qilib keltirish mumkin. Uning hayoti 1524 oy davom etadi. Osminog populyasiyasining onalik vakillari jinsiy kopayishga yetishganda ularning mushaklarida oqsilni sintez qilish kamayadi, kop organlar, tananing ayrim qismlari ogirligini kamaytiradi. Otalanishdan keyin bolgan juda kichkina avlod tuxumdan chiqib mutlaq mustaqil suza boshlaydi. Onalik vakili oladi. Bir osminogdan 150 000 dan ortiq tuxum qoyiladi. Ulardan chiqqan yosh osminoglar baliqlarga emish boladi, faqat 24% igina saqlanib qolishi mumkin, xolos.
Tabiiy muhitda fasllar yaxshi va aniq bolmagan tropik zonalarda tur vakili kop martalab kopayishi va bu kopayish yilning xamma vaqtida kuzatilishi mumkin. Bunday organizmlarga tropik sharoitda yashaydigan kopchilik daraxtlar misol boladi. Tropik sharoitda bir daraxt bir vaqtda guncha, gul, meva hosil qilishi va unda pishgan mevani korish mumkin.Biz qashshoq va rivojlanayotgan mamlakatlar aholisining osishini korib chiqsak, 1980 yili rivojlanayotgan mamlakatlar aholisining soni ularning yoshi piramida asosida boshlanib keskin ingichkalashib boradi, rivojlangan mamlakatlarda esa chiziq tik, ayrim hollarda salbiy holat hosil qiladi. Buning asosiy sababi rivojlanayotgan mamlakatlarda tugilish kop, lekin yashab qolish darajasi kam, aksincha rivojlangan mamlakatlarda tugilish kam bolsa kam yashab qolish imkoniyatlari katta. Aholining tez suratlar bilan rivojlanishi, ularni oziq-ovqat, kiyim va yashash joyi bilan taminlash eng katta muammodir.Populyatsiyaning osish chizigi. tugilish olishga qaraganda kop bolib tursa, unda populyatsiya osib boradi. Populyatsiyaning osish qonuniyatini tushintirish uchun bakteriyalar populyatsiyasining osish moduli bilan tanishib chiqilsa bu masala oydinlashadi. Madaniy boy muhitda ostirilgan bakteriyalar populyatsiyasi intensive kopayish (osish) xususiyatiga ega. Biroq oqibatda osayotgan populyatsiya kopchilik sabablarga kora, masalan: ozuqa zahirasining kamayishi, modda almashinish jarayonida hosil bolgan toksik moddalarning hosil bolishi natijasida intensive osish mutlaqo toxtaladi va populyatsiya osishi susayadi, osish chizigi pasayadi. Populyatsiyaning bunday osishi zichlikka bogliq osish deyiladi, chunki osish tezligi populyatsiya zichligiga kop miqdorda bogliqdir. Populyatsiya zichligining ortishi bilan populyatsiyaning osishi sekinlashib borib pirovardida 0 ga tenglashishi mumkin.Osish nolga tenglashganda populyatsiya stabillashadi. Yani osishning katta-kichikligi deyarli ozgarmaydi. Populyatsiyalarning xuddi shunday osishi bir qancha bir hujayrali va kop hujayrali organizmlarda, jumladan, dengiz va okean suvotlarida ham kuzatiladi.Populyatsiyaning malum sharoitdagi optimal katta-kichikligi shu sharoitning populyatsiya individlarining boqish hajmiga yoki uning mahsuldorligiga kop bogliq boladi. Sharoiy mahsuldorligi qancha kop bolsa, populyatsiyaning hajmi shinchalik keng va kop boladi. Biroq ularning kelajakda yanada osishiga shu sharoitning chegaralovchi omillar salbiy tasir korsatib turishi mumkin. Turli populyasiyalarda osish tezligi uning zichligiga, populyasiya sonining kopayishiga togri keladi. Populyasiya azolarining zichligi malum darajaga etgandan keyin osish tezligi sekinlashadi, hattoki yoqolgan ham keladi, sababi populyasiya ichida tugilish, kopayish keskin kamayadi, uning asosida tabiiy resurslarni (oziqani) ozlashtirish darajasi yotadi.Oziqa resurslari tamom bolganda u yerda raqobat yuzaga keladi, populyasiya vakillari kopayishni toxtatadi va ular boshqa joyga kochib otadi.Tabiatda siyrak joylashgan populyasiyalar ozlarining sonini juda tez kopaytiradi va bu kopayish olish tezligiga teng bolgunga qadar (kopayish olish) davom etadi. Olishning ortishi bilan avlod hosil bolish darajasi kamayib, osish tezligi «0» ga teng boladi, populyasiyadagi umumiy son tabiiy resurslarga bogliq holda turgunlikka keladi. Kopchilik turlarda populyasiyaning osish tezligi ularning malum zichligiga bogliq. Agar populyasiya azolari siyrak joylashsa, ulardagi jinslarning uchrashishi qiyinlashadi, yosh tugilgan vakillarni yirtqichlardan saqlash ogirlashadi. Populyasiyaning osish tezligi avlod beruvchi balogatga etgan vakillarga bogliq bolib, avlod beruvchi vakillar oldin sekin kopayib, keyinchalik ular populyasiya ichida asosiy orinni egallaydi.Tabiatdagi har qanday guruh soni, zichligi kun, fasl, yil davomida ozayib yoki kopayib turadi. Bunday ozgarish chegarasi abiotik omillarning qay darajada ozgarishi va tasir qilish kuchiga bogliqdir. Kam sonli populyasiyalar ham qulay sharoitda tezda kop sonli va zich tuzilishga ega bolishi mumkin.Yashash sharoitining yomonlashishi natijasida olim tugilishdan kop bolishi ham mumkin, lekin populyasiyaning soni inson tasirida ham tez qisqaradi. Masalan, ormonlarda qunduz, suv qunduzi, suv kalamushi, zubr, amudaryo yolbarsi, gepart, tog echki va tog qoylarining va koplab osimlik turlarining kamayib ketishiga insonning salbiy faoliyati sabab bolgan. Sharoit yaxshilanishi bilan populyasiyada olim kamayadi, tugilish, osish kopayadi va natijada malum darajada turgunlik yuzaga keladi.
Populyasiyaga tasir qilish boyicha tabiiy ekologik omillar: populyasiyaning zichligiga boglik bolmagan va boglik bolgan omillarga bolinadi.Populyasiya zichligiga bogliq bolmagan ekologik omillar bu iqlim, abiotik omillar (harorat, yoruglik, namlik). Organizmlar zichligiga boglik bolmagan ekologik omillar populyasiya azolariga togidan-togri tasir qilib, ularning soni, zichligini ozgartirib, ozlari ozgarmay qoladi. Masalan, daraxtlardagi kavaklar yoki ormonlardagi uyalar soni, ularda kopayadigan qushlardan qatiy nazar ekologik omillar ozgarmaydi, lekin ularning ozgarishi (issiq, sovuq) bilan qushlarning soni keskin ozgarib ketadi. Masalan, qishki qattiq sovuq populyasiyaning hamma azolariga birdek tasir qilmaidi, ayrim vakillar yashab qoladi, boshqalari nobud boladi. Iqlimning abiotik omillari populyasiya darajasiga, uning kattaligiga oziqa, joy orqali bilvosita tasir kiladi.Bahordagi iqlimning qulayligi, harorat, yoruglik, namlik optimal holda va organizmlarning yaxshi rivojlanishiga imkon beradi. Kuzda esa iqlimning ozgarishi harorat, yoruglikning pasayishi, oziqa resurslarining kamayishi populyasiya azolari soni va darajasiga salbiy tasir qiladi.Populyasiyaning zichligiga boglik omillar populyasiya azolarining osish tezligiga tasir qiladi. Populyasiyada zichlikning ortishi bilan u yerda osish tezligi pasayadi, misol qilib katta chittak qushining kopayishini keltirish mumkin. Bu qushning bir jufti 1 gektar erda 14 ta bola ochadi. 1 gektar erda 18 juft bolganda, har bir juftdan ochilgan bola qushlar soni 8 tadan ortmagan. Demak, qushlarning zichligi (kopligi) kopayish tezligini kamaytirgan.
Sonlari keskin ozgarib turadigan tur vakillarida (hasharotlar, kemiruvchilar) osish tezligi va zichlik ortacha bolsa, populyasiyaning osish tezligi eng yuqori darajaga kotariladi, zichlik ortadi va keyin soni pasayib ketadi (hasharotlar va qushlarning kopayishi).
Populyasiyaning osish tezligi populyasiya ichidagi jinsiy azo- larning (otalik, onalik) qobiliyatiga, yoshiga, kopayish imkoniyatiga bogliqdir. Masalan, kopchilik Ovrupalik oilalarda ota-onadan (2 odamdan) bir bola (2:1) yoki mutlaq ular (oilalar) bolasiz (2:0) otadilar, vaholanki kerakli resurslar yetarli (joy, kiyim, oziqa). Buning natijasida insonlar populyasiyasining soni, zichligi kamayadi. Osiyo mamlakatlarida esa aksincha (2:4, 2:5, 2:10) holatlar uchraydi, insonlar populyasiyasi tinimsiz osib bormoqda. Natijada joy, oziqa (ish topish) resurslari yetishmasligi sezilib bormoqda. Populyasiyaning cheksiz, chegarasiz kopayishi tabiiy resurslarning tamom bolishi, oziqa, joy va boshqa resurslarning etishmasligiga olib keladi va populyasiyaning turli tuzilishlari buziladi, unda azolarning turli sabablariga kora nobud bolishi (kasallik, ochlik, yirtqichlik, raqobat) kuzatiladi.


Xulosa

Hulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, populatsiya tushinchasi xususyatlari populatsiyalarning jins yosh tuzilmasi, xayvonlar o'simliklar jamiki organizmlar populatsiyalarini chuqur o'rganish muloxaza etish zarur. Ushbu tadqiqot ichida hozirgi zamon populatsiyasi ijtimoiy iqdisodiy tizimlari o'rin olgan. Olib borilgan izlanishlar natijasida quyidagi ilmiy Xulosa va tavsiyalar ishlab chiqildi.Populatsiyalarning ijtimoiylashib, ekologiyalashib borishi bu yo'nalishda ilmiy tadqiqotlar olib borishni taqozo etadi.Shu asosida Respublika hududlarida kompleks tadqiqotlar olib borish,Populatsiyalar tizimini yaxshilash uning ijtimoiy muhofazalangalik holatini o'rganish dolzarb masala hisoblanadi.Populyatsiya zichligi dinamikasining logistik egriligi har doim avval sekin, keyin tez kо‘tarilishi, muvozanat davriga yetishi va sо‘ngra pasayishi lozim, u sigmoid, S-simon bо‘lishi kerak. Populyatsiya sonining о‘sish

chegarasi zotning serpushtligini pasayishini bildirishi shart emas, bu faqatgina yangidan paydo bо‘lgan va nobud bо‘lgan zotlar sonining tenglashishidir. Son limitini populyatsiya zichligiga bog‘liq bо‘lgan omillar belgilaydi. Logistik egrilik davomida populyatsiya zichligi birmuncha о‘zgaruvchan bо‘lishi mumkin, biroq bunda muhit populyatsiya zichligi kо‘tarilishi kerak bо‘lgan darajani aniqlab berishda asosiy о‘rin tutadi. Agarda oziqa zahiralari tiklanmasa yoki zararli metabolitlar yо‘qolmasa barcha populyatsiya asta-sekin yoki kutilmaganda nobud bо‘lishi mumkin. Logistik nazariyalar hayotiy resurslari cheklangan laboratoriya populyatsiyalari va kolonial organizmlarning ayrim populyatsiyalarida о‘tkazilgan tajriba natijalari bilan isbotlangan.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   U.Y.Odum. Ekologiya.2-tom. – M.: Mir, 2014. - 328 b.
   
2. 
   D. Yormatova. Ekologiya. Toshkent – 2012.
   
3. 
   D. Yormatova, X.Xushvaqtova. Ekologiyadan amaliy mashg‘ulotlar. Toshkent, Fan va texnologiyalar. 2012.
   
4. 
   D.Yormatova. Sanoat ekologiyasi. Toshkent. Faylasuflar uyushmasi – 2008.
   
5. 
   H.Tursunov, T.Rahimova. Ekologiya. Toshkent, Chinor. 2009-yil.
   
6. 
   Sh.Shirinboyev, M.Sarfin. Atrof muhitni muhofaza qilish. Samarqand. 2003-yil.
   
7. 
   S. Mustafoyev, S. O‘roqov, P.Suvonov. Umumiy ekologiya. Toshkent. 2006-yil.
   
8. 
   http://www.wwf.ru/climate/
   
9. 
   http://www.ecomuseum.kz//dieret.html
   

ILOVALAR