Xayotning paydo bulishi tugrisidagi tushuncha va tajribalar

Mavzu: Yerda hayotning rivojlanish tarixi

Reja:

1. 
   Xayotning biologik evolyusiya boskichi.
   
2. 
   Koaservatlar xakida ma’lumot.
   
3. 
   Yerda xayotning kaytadan xosil bulishi.
   

XAYoTNING PAYDO BULIShI TUGRISIDAGI

TUShUNChA VA TAJRIBALAR

Xayot tushunchasining ta’rifi. xayotning moxiyatini tugri tushunish biologiyaning eng asosiy masalalaridan biridir. xayotning shakllari juda xam xilma-xil kurinishlarga ega. Ammo tirik organizmlar uchun umumiy bulgan va ularni ulik tabiatdan ajratib turuvchi asosiy xususiyatlarni bilish zarur. xayot materiyaning asosiy shaklidir, u materiya xarakatining biologik formasidir. Tirik mavjudotlarda murakkab kimyoviy jarayonlardan tashkari sifat jixatdan yangi bulgan biologik konuniyatlar amalga oshadi. Bu konuniyatlar ulik tabiat konuniyatlaridan keskin fark kiladi.

Xayotning dastlabki ilmiy ta’rifi Eygelsning "Anti-Dyuring" kitobida keltirilgan: "xayot oksil jismlarining yashash shaklidir, uning eig asosiy momenta shu jismlar kimyoviy elementlarining tinmasdav almashinib turishidir". Bu ta’rifda xayotning substratiga (oksil moddalari) va shu jismlarning xususiyatlariga (tashkxi muxit bilan moddalar almashinishi) axamiyat beriladi.

Xozirgi zamon biologiyasining kulga kiritgan yutuklari bu ta’rifni kengaytirishga imkon berdi. Natijada xayotni belgilovchi biopolimerlarga oksildan tashkari nuklein kislotalar xam kiritildi.

Sunggi yillarda biologiya fanining yutuklaridan foydalanib, xayotni yangi ta’riflarini yaratishga xarakat kilinmokda. Bu ta’riflarda fizika, matematika, kimyo, kibernetika va biofizika kabi anik, fanlar ta’siri seziladi.

Shuvday ta’riflardan biri atokli rus akademigi V. V. Volkenshteyn tomonidan yaratilgan: "Yerda mavjud bulgan tirik organizmlar biopolimerlardan, ya’ni oksillar va nuklein kislotalardan tuzilgan, uz-uzini idora kila oladigan va yarata oladigan ochik^ sistemalardir".

Binobarin, xayotni xarakterlovchi eng muxim fundamental xususiyatlar kuyidagilardan iborat: uz-uzini yangilash (moddalar va energiya okimi)ga boglik, uz-uzini xosil k^ilish (bir-birining urnini egallovchi biologik sistemalarning almashinishi, axborot okimiga boglik) , uz-uzini ifoda kilish (moddalar, energiya, axborot okaymi) ga boglik.

Yerda \ayotning paydo bulishi tugrisidagi dunyokarashlar. xayotning paydo bulishi xozirgi zamon tabiatshunosligining Eng kizik va murak-kab muammolaridan biridir. Bu savol insonni juda kadim zamonlardan beri kiziktirib kelmokda. XVII asrning ikkinchi yarmigacha organizmlar uz ajdodlaridan xosil bulishidan tashkari kulay sharoitda ulik moddalardan xam paydo bula oladi degan tasavvurlar mavjud edi. Masalan, timsoxlar balchiklardan, arslon va yulbarslar saxro toshlaridan, sichkonlar bugdoydan xosil bulishi mumkin, degan afsonaviy tasavvurlar keig tarkkalgan edi.

Fakat XIX asr urtalaridagina buvday safsa-talarni notugriligi Lui Pasterning moxirona utkazgan tajribalari orkali isbotlandi. 1859 yilda Fransiya Fanlar akademiyasi xayotning uz-uzidan xozirgi davrda paydo bulishi mumkin ekanligi yoki mumkin emasligi masalasini xal kilish maksadida katta mukofot e’lon kildi. Bu mukofotni 1862 yilda mashxur fransuz olimi L. Paster olishga muvaffak buldi. Paster kol-bada mikroorganizmlar kupayadigan ozik suyukligini uzok, vakt kaynatdi..Suyuklikka mikroorganizmlar va ularning sporalari kirmasligi uchun kolbaning ogziga S simon shakldagi ingichka shisha naychani biriktirib kuydi

Mikroorganizmlar sporalari ingichka egilgan naycha devorida utirib koladi va kolba ichiga uta olmaidi. Natijada yaxshi kaynatilgandan keyin kolba suyukligidagi mikroorganizmlarning xammasi ulib kolganligi, unta tashkaridan yangi mikroorganizmlar va sporalar kira olmaganligi uchun suyuklik steril (toza) xolatda kolib, unda mikroor­ganizmlar paydo bulmadi.

Shunday kilib, mikroorganizmlarning ozik suyukligida uz-uzidan paydo bulishi mumkii degan fikrning tamomila noturriligi tajribada isbotlandi. xozirgi davrda reptiliyalardan sut emizuvchilar yokv maymunlardan odamlar kaytadan kelib chikishi mumkin bulmaganday, xayotning yangidan paydo bulishi mumkii emas. Pekin bu bilan xayet Yerning ilk rivojlanish boskichlarida anorganik materiyaning rivoj-lanishi natijasida kelib chikishi mumkinligini inkor kilib bulmaydi, albatta.

xozirgi zamonda ba’zi kulay sharoitda Yerning ayrim joylarida xayot yangidan paydo bulganida xam, ular biosferada juda kup tarkalgan geterotrof organizmlar tomonidan darxol yukotilib yuboriladi. xozirgi davrda Yerda xayotning paydo bulishini tushuntiruvchi asosan ikki xil faraz mavjud:

"Panspermiya" farazi. Bu farazni birinchi bulib 1908 yilda mashxur shved fizigi, Nobel mukofotining sovrindori S. Arrenius taklif etgan. Panspermiya farazini keyinchalik ingliz biofizigi va genetigi F. Krik rivojlantirdi. Panspermiya faraziga kura xayet Yerda paydo bulmagan, boshka sayyoralarning biridan kelib chikkai yoki koinotda mangu mavjud bulib, bir sayyoradan ikkinchi sayyoraga kuchib yuradi. Birok kosmik bushlikda bakteriya sporalarining uchramasligi, Oydan keltirilgan tuprokda xayet shakllarining topilmaganligi, Yerning sun’iy yuldoshlari orkali utkazilgan tajribalar bu farazni tasdiklamadi. F. Krikning taxminiga kura xayet Kosmosdan Yerga yetib kelgan moddalar bilan kelib kolishi yoki ongli ravishda keltirilgan bulishi mumkin. Ammo bu farazni tasdiklovchi birorta xam ishonchli dalil fanga ma’lum emas. xatto xayet Yerdan tashkarida paydo bulishi mumkinligini e’tirof etilganda xam xayet Yerdan boshka joyda kanday paydo bulgan degan savol kelib chikadi. Panspermiya farazi bunga javob topa olmaydi.

Bilimni tekshirish uchun savollar

1. Xayet tushunchasining xozirgi zamon ta’rifini sharxlab bering.

2. Yerda xayetning paydo bulishi xakida kanday farazlar bor va ulariing mazmuiini tushuntiring?

3. Paster tajribasining axamiyatini yoriting.