Xayitbayev abror ismoilovich orol dengizi qurishining quyi amudaryo landshaftlariga ta

Turkmaniston Respublikasida sug’orish manbalaridan suv olish  

va sug’oriladigan yerlar maydoni 

1-jadval 

Ta’rif 

1960y. 

1980y. 

2000y. 

2010y. 

Sug’oriladigan maydon 

(ming gektar hisobida) 

351,8 

433,9 

668,3 

1361,6

 

Shundan Amudaryo suvi 

bilan 

186,5 

295,8 

515,0 

1264,7 

Shu bilan birga Qoraqum 

kanali suvi bilan (ming.ga.) 

0 

70,9 

309,8 

691,5 

Sug’orish manbalaridan suv 

olish km

3

 

5,16 

10,02 

15,82 

24,67 

Shu jumladan 

Amudaryodan km

3

. 

3,32 

6,46 

10,98 

23,1 

Shu jumladan Qoraqum 

kanalidan km

3

 

0 

1,57 

4,32 

9,47 

---

 

SHunday  qilib,  sug’oriladigan  yer  maydonlarining  kengayishi,  xalq 

xo’jaligining  suvga  bo’lgan  talabining  o’sishi  Orol  dengizi  va  boshqa  suv 

havzalari sathining pasayib borishiga sabab bo’ldi, daryo deltalarining suv bilan 

muntazam ta’minlanishini izdan chiqara boshladi.  

1960  yillarda  Orol  dengiziga  suv  kelishining  qisqarishi  natijasida  60-50 

km

3

  dan  70-80  yillarda  20-30  km

3

  gacha  va  1989-1990  yillari  5  km

3

,  undan 

keyin esa, 1982, 1986 yillarda dengizga bir tomchi ham suv quyilmadi.  

1981 yilga kelib dengizda, kema harakatlari butunlay to’xtadi, chunki bu 

yerda  mavjud  barcha  portlar  (Mo’ynoq,  Orol,  Uchsoy,  Uyali,  Urga,  Tayli  va 

hokazolar)  quruqlikda  qolib  ketdi,  dengizning  sayozlanib  qolishi  katta 

kemalardan  tashqari  o’rtacha  va  undan  ham  kichikroq  kemalarning  me’yoriy 

harakatiga  to’sqinlik  qila  boshladi,  bu  hol  barcha  kemalarning  port  shaharlar 

yaqinida quruqlikda qolib ketishiga sabab bo’ldi.  

Hozirgi vaqtga kelib, dengiz sathining tushishi uning akvatoriyasini ikkita 

mustaqil  suv  havzasiga:  Kichik  (kichik  shimoli-sharqiy  qismi)  va  Katta 

dengizga bo’lindi. 1990 yilning boshlarida, Katta dengiz sathi, 38,6 metr mutloq 

balandlikka  yaqin  turib,  uning  maydoni  taxminan  33,5  ming  km

2

,  hajmi  –  310 

km

2

  ni  tashkil  etib,  o’rtacha  sho’rligi  30  promillega  yetdi.  Kichik  dengizning 

sathi  (aerovizual  tekshirish  va  kosmik  rasmlar  ma’lumoti  bo’yicha)  –  39,5  m 

mutlaq balandlikda turib, uning maydoni taxminan 3 ming km

2

, hajmi – 20 km

2

 

ni tashkil etdi. 

Hozirgi  vaqtda  dengizning  sathi  1961  yilga  nisbatan  16,8  m  ga  pasaydi, 

1994  yil  36,6  m.  Bunda  dengizning  hajmi  3  marta,  yuzasi  2  marta,  sho’rlanish 

darajasi  9-10  g/l  dan  34-37  g/l  ga  ortadi;  2000  yilga  borib  180-  200  g/l 

ko’tariladi.  

Hozirgi  kunda  dengiz  sathining  pasayishi  yiliga  80-110  sm  ni  tashkil 

etmoqda. Qirg’oq chizig’i 60-80 km pasayib, ochilib qolgan yerlar 23 ming km

2

 

ni tashkil etadi (2-jadval).  

 

 

---