Shaxsiy mulokot (bir shaxsning boshka shaxs bilan uz muammolarini
yechish maksadida urnatgan munosabatlari).
Pedagogik mulokot (pedagogik jarayonda ishtirok etuvchilar urtasida
amalga oshiriladigan murakkab uzaro ta’sir jarayoni).
Xar bir mulokot turining uz konun-koidalari , ta’sir usullari va yul-yuriklari
borki, ularni bilish xar bir kishining, ayniksa, odamlar bilan doimo mulokotda
buladiganlarning burchidir.
Endi mulokotning xar bir tarkibiy kismi bilan aloxida tanishib
chikamiz.
1. Mulokotning kommunikativ tomoni ― shaxslararo axborotlar, bilimlar
goyalar, fikrlar almashinuvi. Bu jarayonning asosiy vositasi ―til. ( yozma-ogzaki,
monologik-dialogik nutk) Diologik nutkning mazmuni, xarakteri, davomiyligi
mulokotga kirishgan shaxslarning shaxsiy karashlariga, kizikishlariga, bir-birlariga
bulgan munosabatlariga,maksadlariga bevosita boglik buladi. Ukituvchi-ukuvchi,
siyosiy raxbarlarning, diplomatlarning,dugonalarning suxbati bir-biridan fark
kiladi.Monologik nutk bir kishining boshka kishiga murojaati― fikrlarning
mantikan tugal bulishi, grammatik konun-koidalarga rioya kilish kerak.
Odamlarning mulokot jarayonida suzlardan tashkari turli xil xarakatlardan,
kiliklardan, xolatlardan, kulgu, oxanglardan xam foydalanadilar. Mimika, kuz
karashlar, tuxtashlar (pauza) ifodalari va xokazo. Buyuk rus yozuvchisi L.Tolstoy
odamlarda 97 xil kulgu turi, 85 xil kuz karashlar turi borligini kuzatgan.
Andreyevaning yozishicha, odam yuz ifodalari, nigoxlarining 2000 ga yakin
kurinishlari bor.
Bu noverbal mulokat vositalarining milliy va xududiy xususiyatlari bor.
Masalan . uzbek xalkining mulokot jarayoni boy, uzaro munosabatlarning bevosita
xarakteri unda shunday vositalarning kuprok ishlatilishi bilan boglik. Bolgarlar
biror fikrni tasdiklamokli bulishsa, boshlarini chaykashadi, inkor etmokchi
bulishsa, bosh siltashar ekan.
Noverbal
mulokatda suxbatdoshlarning fazoviy joylashuvlari xam
axamiyatga ega: Masalan, ayollar xissiyotga berilganligi uchun bir – birlari bilan
yakin turib gaplashar ekanlar, erkaklar urtasida masofa bular ekan.
Ukuvchilarni partada orkama – ketin utkazgandan kura doira shaklida
utkazilsa, ularda javobgarlik xissi yukorirok bular ekan, emotsiyalar almashgani
uchun xam guruxdagi psixologik vaziyat ijobiy bulib, bolalarning predmetga va bir
– birlariga munosabatlari ancha yaxshi bular ekan.
Demak ta’lim – tarbiya jarayonini tashkil etishda mulokotning barcha
vositalariga, ayniksa, nutkka e’tibor berish kerak. Bolalarni ilk yoshlik
choglaridanok nutk madaniyatiga urgatish, nutklarini ustirish choralarini kurish
zarur. Pedagog xam nutk madaniyatiga ega bulishi kerak.
2. Mulokotning interaktiv tomoni – kishilarning birgalikdagi f aoliyatda bir
– birlariga amaliy jixatdan ta’sir etishlari. Xamkorlikda ishlash, bir – birlariga
yordam berish, bir – birlaridan urganish, xarakatlar muvofikligiga erishish kabi
kator kobiliyatlarni namoyon kilish mumkin.
Odamlarning turli sharoitlarda uzlarini tutishlari xulk – atvorlarining
boshkarilishi ma’lum psixologik konuniyatlarga boglikligini kurish mumkin.
Bunga sabab jamiyatda kabul kilingan turli normalar , konun koidalardir. Chunki
uzaro mulokot va uzaro ta’sir jarayonlarida shunday xatti – xarakatlar obrazlari
kishilar ongiga singib tasavvurlar, xislatlar orkali boshka birovni tushunishga
xarakat kilish, uzini boshka birov bilan solishtirish, masalan: 1 – martda
uchrashuvga ketayotgan yigitning xolatini uning urtogi yoki akasi tushunishi
mumkin.
Refleksiya – mulokot jarayonida suxbatdoshning pozitsiyasida turib, uzini
tasavvur kilishdir, uziga birovning kuzi bilan karashga intilishdir. Masalan:
guruxdoshingizdan biriga kuylagi yarashmaganini aytish mumkin, 2-chisiga
aytsam kuyyapti deb uylaydi deysiz.