Xamsa alisher Navoiy xamsa

Ne shamshod-u,  ne gul,  sarvi gulandom. 

Labidin jo n  tomib bisyor-bisyor,

So‘zidin shahd oqib xarvor-xarvor...

Mehinbonu  bilan  jiyani  tog‘  qaziyotganlar 

makoniga  yetishgach,  Farhod  ishlayotgan  joy 

yaqiniga  borishdi-da,  yuqoriroq  bir  tepalikdan 

turib  tomosha  qilishdi.  Ularning  ko‘zi  oldida 

tosh kavlayotgan bir yigit metin bilan ariq qazir, 

toshlami parcha-parcha qilar, qoshi chimirilgan, 

sultonlik  nuri  balqir,  peshonasidan  muhabbat 

dardi, yuzidan esa uzoq yurtdan kelganligi ayon 

bolib turar edi.

Bu  manzarani  ко‘rib  turgan  Shirin  hayrat, 

taajjub bilan yigitga qarardi. Unga nisbatan yur- 

agida  mehr  paydo  boldi-yu,  yuziga  parda  tutib 

Farhodga  yaqinroq  borib  so‘z  ochdi:  «Ey  nodir

---

yigit, biz aytmasimizdan bu ishlami bunyod qilib, 

ko‘nglimizni g'oyatda shod etding. Sening qo Haring 

hunar  emas,  mojiza  yaratdi.  Har  qancha  min- 

natdorlik bildirsak ham, bir kunlik mehnatingga 

arzimaydi.  Qilayotgan  ishlaringga  bizdan  qayt- 

masa, Tangridan qaytsin».  Keyin Shirin bir lagan- 

da  qimmatbaho  javohirlar  keltirishni  buyurib, 

ularni yigitning boshidan sochdi. Qiz o‘zining bu 

ishidan  mamnun  bolsa,  Farhod  o‘zini  yo'qotib, 

zo‘rg‘a oyog'ida turardi.  Shirinning nafasi uning 

ko'ngliga  iztirob  solgan,  tani  titrab,  oromidan 

judo  bolgandi.  Keyin  qizga boqib:  «Nafasingdan 

o‘zimni  olgan  hisoblayapman,  ovozingdan  esa 

hayot  azoblaridan  qutuldim.  Kimligingni  qan­

day  qilib  bilay?  Balki  ichimni  qonga  toldirgan 

sendirsan? Meni begona yurtlarda ovora qilgan, 

diyor-u mulkimdan ayirgan o‘zingdirsan? So'zla- 

ringni eshitgach, jonimdan ayrildim, oh, yuz ohki, 

yuzingni ko'rmay olyapman!» -  dedi-da, shunday 

bir oh tortdiki,  Shirin yuzidagi parda uchib ket­

di.  Qizning olamni bezatuvchi jamolini ko‘rgach, 

o'zini  ko‘zguda  maftun  aylagan  va  es-hushidan 

ayirgan  parivash  shu  ekanligini  bilgan  Farhod 

fig'on chekib yerga yiqildi.

Uning  bu  holatini  ko'rgan  Shirin  o ld i  deb 

oyiab,  qattiq  oh  chekdi.  Do'sti  qoshiga  darhol 

yetib kelgan Shopur Farhod boshini kolcsiga bos- 

gancha, zor yiglashga tushdi. Uning yonida Shirin 

yiglab turardi.  Birozdan so'ng Mehinbonu bilan 

Shirin Shopumi oldilariga chaqirdilar-da, Farhod 

haqida so'radilar. U o‘z do'sti haqida bilganlarini 

so‘zlab bergach,  Mehinbonu bilan Shirin zor-zor 

yiglashga tushishdi. Keyin Farhodni podshohona 

taxtiravonga  solishib,  saroy  tomon  y o l  olishdi.

---

Manzillariga  yetgach,  Mehinbonu  dargohining 

bir burchagida taxt ustiga shohona o‘rin solib, u 

yerga Farhodni yotqizib qo‘yishdi. U esa xalq ah- 

volidan ham, o‘z holidan ham bexabar bolganicha 

behush yotardi. Farhod ikki kecha-yu ikki kunduz 

goh-gohida  nafas  olib,  behush  yotdi.  Uchinchi 

kechada saroy ahli uyquda ekan, o‘ziga keldi-da, 

atrofiga boqib, shohona taxt ustidagi o‘rinda shoh 

kabi yotganini ko‘rdi.  Bu yerga qanday qilib  ke- 

lib qolgani haqida о*у surib, go'zal qizning yuzini 

ко‘rib,  so‘zlarini  eshitar ekan,  o'zidan  ketib  qol- 

ganini esladi. Uyalganidan terga botdi-da, uydan 

chaqmoqdek  sakrab  chiqdi-yu,  sevinganicha 

tez-tez  yurib,  biyobondan  о Tib,  ariq  qazilayot- 

gan  manzilga yetib  bordi,  metin  bilan  teshasini 

topdi-yu,  o‘ziga  o‘zi:  «U  parichehra  go‘zal  men 

majnunga  shuncha  mehr  ko‘rsatib,  hushimdan 

ketganimda e’zoz qilibdi, uning yaxshiligiga qan­

day javob qaytarsam ekan? Uning tilagi shu arig‘ 

bolib,  tugallanishini besabrlik bilan kutayotgan 

ekan, menga muhlat bersa, shu niyatiga yetkazib, 

dardiga davo qilayin», -  deganicha, tosh chopishga 

shunday qattiq kirishdiki, tog‘ faiyod qilib yubor- 

di. Metinni toshga urganida chaqmoq chaqqandek 

bolar^ qattiq toshlami osonlik bilan parchalardi. 

Tun-u  kun  tinmay ariq qazir ekan,  dam  olishni 

bilmas,  uning ishlarini tomosha qilishga kelgan 

to‘da-to‘da odamlarning keti uzilmasdi.

Farhod  hushiga  kelib,  o‘z  ish joyiga  qaytgan 

kecha o‘tib, tong otgach, saroy ahli ham, Shopur 

ham  uni  topisholmay  g‘amga  botishdi.  Shopur 

uni  izlab  kelib,  ishlayotganidan  xabardor  bolib 

g‘amini unutgan bolsa, Shirin ayriliq otida yonar- 

di. Oxiri bir bahonani о у  lab topdi. Mehinbonuga:

---

«Men ariq qazishga buyurganimda, taqdir u yigitni 

biz tomonga yuborgan ekan, agar uni qidirib top- 

masak, bu ish chala qolib ketadi, chunki ustalar 

har  qancha  harakat  qilmasinlar,  yuz  qari  ham 

qaziy  olmaydilar.  Shuning  uchun  har  tomonga 

odamlar yuborib, uni albatta topishimiz zarur», -  

dedi. Mehinbonu uning bezovtaligini ко‘rib iztirob 

chekayotganini,  qalbidan Farhod muhabbati joy 

olganini payqadi-da, nasihat qilish befoyda ekan- 

iga  ishonch  hosil  qilib,  Farhodni  izlab  topishga 

buyruq berdi.  Yuborilgan  odamlar yigitni  topib, 

u  awalgidek  ariq  qaziyotgani  haqidagi  xabarni 

Mehinbonu  bilan  Shiringa  yetkazishdi.  Shirin 

nihoyatda shodlanib, quvonchlarga toldi-da, Far­

hodni yana bir bor ko'rishga chora izlay boshladi. 

Bir pana joyda turib yigitga boqsa, bu ko‘radi-yu, 

u esa buni ko‘rmaydi.  Chunki Farhod uni ко‘rib 

qolsa, yana betoqatlik qila boshlaydi-da, ularning 

sirlari ko‘proq oshkor boladi.

Mehinbonu ham Farhodning oldiga borib, ah- 

volini so‘rash,  dilidagi yashirin g‘amlardan ogoh 

bolishni istar,  «Qani endi shunday yigit mening 

farzandim bolsa edi», -  deb orzu qilar ekan, yigitga 

bolgan mehri tobora ortib  borardi.  Lekin Shirin 

ayriliq dardidan azoblanar, kechadan tonggacha 

uxlamay chiqardi. Dardlarini aytishga biron ham- 

dard topolmas, sevgisini izhor qilishga nomusi yol 

qo'ymas,  oldiga boray desa,  Farhodning bezovta 

bolishidan  cho‘chirdi;  bormay  desa,  joni  firoq 

o‘tida qovrilardi.

Farhod toshlarni yorib, ariq qazar ekan, bu ish 

tugallansa, Shirin tomoshaga kelishi, uning jamo- 

lini yana bir marta ко‘rib shodlikdan joni chiqsa, 

jahonda  armoni  qolmasligiga umid  qilardi.  Shu

---

orzu bilan tongdan shomgacha tosh chopishdan 

charchamasdi.

U muhandislar kabi awal ariqning ikki yonini 

chizib olardi.  U chetidan bu chetigacha uch qari 

bolib, chuqurligi ikki qari edi. Har bir chizigl ming 

qaridan ortiqroq edi.  Ming qari ariqni pardozlab 

bolgach, yana ming qaridagi ishni boshlardi. Har 

ming qari qazilganda chiqitga chiqqan tosh par- 

chalarini ikki yuzta tosh ko'chiruvchi tashib ketar, 

ular  ariq  ichini  tozalagunlariga  qadar  teshasini 

yana qoliga olib, sayqal berardi. Biron yerda tosh 

tugab, tuproq chiqib qolsa, ish ko'payib, uni tosh 

bilan qoplaguncha ancha zahmat chekardi. Ariq 

ichini  bezab  turgan  toshlar  biriktirilgan joylar- 

dan bironta ham yoriq topilmasdi. Yolida toglar 

uchrasa, ularning tepasiga chiqib olib,  toshlarni 

parchalar, metinidan uchgan tosh bolaklari tolin 

oyga qadar yetib  borganida,  u  o‘z  shulasi  bilan 

yuzini  to‘sib  olar,  mayda  toshlarning  o'zlariga 

tegishidan hayiqqan yulduzlar boshlarini har to- 

monga olib qochardi.  Farhod shu tarzda shijoat 

ko‘rsatib, bir tog‘ni ikki-uch kunda qo‘porib tash- 

lar, uning о‘mini tekislab ariqni davom ettirardi. 

Oz  fursat  o‘tib  arig‘ning  boshi  qasr  quriladigan 

joyga yetdi. U yerda Farhod toshlarni kesib, to‘rt 

tomoni oltmish qariga teng bolgan hovuz qurdi.

Qasr  quriladigan  maydonda  katta  bir  tosh 

bolib, aylanasi besh yuz qari kelardi. Uning chor 

atrofini  yo‘nib,  keyin  ichini  kavlay  boshladi-da, 

baland  gumbazli,  ayvoni  suv tomonga  qaragan, 

uch  tomonida  esa  toq-u  ayvoni  bolgan  ajoyib 

qasrni  bunyod  etdi;  devorlariga  taxtda  o‘tirgan 

Shirinning va uning xizmatida bolgan  parivash 

qizlarning tasvirini chizdi. Minglab shu xil timsol-

---

lar orasida Shirin ro‘parasida behol turgan Farhod 

ham  aks  ettirilgan  edi.  Qayerda  Shirin  qiyofasi 

gavdalantirilgan bolsa, unga mahliyo bolib tur­

gan Farhod timsoli ham tasvirlangan edi.

Bu ishlaming barchasida Shopur unga madad- 

kor  boldi...  Hovuzdan  ariqlar  tortilib,  ular  qasr 

atrofini  aylanib  oqadigan  qilindi.  Ariqlar  saroy 

ro'parasida shalolalar hosil qilib shahar tomon yol 

olar, har bir shalolaning balandligi ikki ming qari 

kelardi.  Shahar aholisi bu suvlardan foydalanib, 

bog-u bo'stonlar yaratishi moljallangan edi.

Ana  shu  ishlarning  barchasi  tugallangach, 

Farhod  suv  boshiga  borib,  ariqqa  suv  ochish 

tayyorligini ko‘ra boshladi. Bundan xabar topgan 

mamlakat-u shaharga suv ochilishini ko‘rish ista- 

gi tushib, barcha odamlar tog4 tomon y o l oldilar.

Farhod esa:  «Shuncha xalq ichida Shirin ham 

bormikan,  tomosha  qilishga  oy  yuzli  go‘zalim 

ham  kelarmikan,  agar  kelsa,  shodlikdan  olib 

qolishim  aniq,  kelmasa,  uning visoliga  zorligim 

tufayli  halok  bolishim  ham  muqarrar»,  -   deb 

xayol surardi.

Odamlar  uning  bezovtaligini  ко‘rib,  sababini 

bilisholmay  g‘am  chekardilar.  Farhod  ikki  qu- 

log'ini yolga tutib  Shirinning kelishini intizorlik 

bilan  kutar  ekan,  xalq  uning  holini  ко‘rib,  ko‘z 

yoshlarini to‘xtatolmasdilar. Farhod qaysi tomon­

ga  qarab  yursa,  el  unga  ergashib  borardi.  Shu 

holda barchalari suv boshiga yetdilar. Shirinning 

yetib  kelishini  kutayotgan  Farhod  bir  oz  dam 

olmoqchi ekanini aytdi. Bu bir bahonagina bolib, 

aslida yigit ko‘zi to‘rt bolib, har tarafga boqib o‘z 

dildorini izlardi.

---

Farhodning  suv  ochish  uchun  tog‘  tomon  yol 

olganini eshitgan Shirin:  «Tezda ot keltiringlar!», -  

deb chopar yolladi. Shirin so‘zlarini eshitib xursand 

bolib ketgan malika Farhodga yaqinlashdi-da: «Bir 

oz damingni olib tur, Shirin bu tomonga kelayotgan 

ekan», -  dedi.  Farhod bu so'zlami eshitgach, qalbi 

shodlikka  toldi.  Mehinbonu  shu  yerda  bir  taxt 

qurishni buyurdi, unga gilamcha ham soldirdi, o‘zi 

o‘shayerdan joy olib, Farhodni ham otirishga taklif 

etdi. Toshkesar yigit Bonu ro'parasiga kelib oltirdi. 

Malika unga Shirin haqida so‘zlar aytib, xursand qi- 

lishga intilardi. Farhod uyalganicha yerga ikki ko‘zi- 

ni tikib otirardi. Ba’zan Mehinbonuning savollariga 

odob bilan javob qaytarar ekan,  so'zlari uning aqli 

va ziyrakligidan dalolat berardi, yuzida esa fahm-u 

farosati aks etib turardi.

Bir  payt  uzoqda  to‘tiyorang  chang  ko'tarildi. 

Ko‘rganlar bu gard go'zallar sultoni Shirinning ot 

choptirib kelayotganidan darak ekanligini aj^tish- 

di.  Odamlarni  suv  boshidan,  malika  bilan  Far- 

hod oldidan nari surishdi.  Farhod jismiga titroq 

tushib, bezOvtalana boshladi. Shunda Mehinbonu 

ungayaqinroq kelib: «Ey farzandim, o'zingni tutib 

ol, ko'ngling bilan ko'zingni ehtiyot qil. Agar hozir 

hushingni yo'qotsang, bir necha yil qilgan mehna- 

ting zoye ketadi. Devonalik seni maglub qilsa, pari 

paykar ham el ichida izza  boladi.  O'zingni asra, 

yana g'oyib bolib qolma. 0 ‘zingni ham, meni ham, 

u humi ham parishon aylama», -  deb nasihat qildi. 

Farhod o‘zini tutib olgunicha, uning oldiga Shirin 

yetib keldi. U yuziga niqob tutib olgan bolsa ham, 

beqiyos go'zalligi shundoqqina ko‘rinib turardi.

Shu  payt  Mehinbonu  Farhodga  qarab:  «Endi 

ishga kirish, ammo ko‘zingni Shirin tomon boqish-

---

dan  asra.  Bu  so'zlarim  senga  ma’qul  tushmasa 

ham, shunday qilsang yaxshiroq boladi», -  dedi. 

U malika oldida yer o‘pib, Shopur qolini tutgach, 

o'midan turdi. Metinni qoliga oldi-da, suvni ochish- 

ga tushdi.  Shirin uning yoniga borib,  ariq ichini 

tomosha qilar ekan, kulimsirab har lahza boshini 

tebratib qoyardi. Farhod bunyod etgan har qaysi 

ishdan hayratlanib, to'xtovsiz ofarin aytardi.

Farhod suvning eski yolini to‘sib, yangi ariq to­

mon oqizdi. Xaloyiq ichiga g‘avg‘o tushib, suv bilan 

yonma-yon yugurishardi. Ariqning ikki tomonida 

cholgtichilar  soz  chalib  borishardi.  Mehinbonu 

bilan  Shirin  qasr  oldiga  suvdan  oldinroq  yetib 

borish uchun ot surib ketishdi. Lekin suv otlardan 

ham tezroq oqib borar, u bilan barovarlashishga 

intilgan  qancha-qancha  odamlar  bir-birlarining 

ustlariga yiqilishardi. Xaloyiq orqasidan borayot- 

gan Farhodning ikki ko‘zi huri parizod -  Shirin- 

da  edi.  Go‘zal  qiz tog‘ va cholda o‘n yig'och y ol 

bosdi,  keyin  yana yetti-sakkiz yig'och  masofani 

ot  choptirib  o‘tdi.  Bir  mahal  uning  charchagan 

oti yurmay to'xtab  qoldi.  Shirin uni  majbur qil- 

sa,  oyoqlari  chirmashib,  o‘zi  yiqilishi  mumkin 

edi.  Shunda  Farhod  bu xafvni  sezib  tezda yetib 

keldi-da,  engashib  ot ostiga kirib,  bir qoli  bilan 

uning  oldingi  ikki  oyog‘ini,  ikkinchi  qoli  bilan 

keyingi ikki oyog'ini mahkam tutganicha ko'tarib 

oldi-da,  ikki-uch yig‘och yolni tezlik bilan bosib 

o‘tib,  qasr va hovuz oldiga yetib kelib, otni yerga 

qo“ydi.  Shirin  otdan tushgach,  unga ta’zim  bajo 

qildi-da, zor-zor yiglaganicha orqasiga qaytdi. Tog‘ 

ustiga chiqib olib, bahor bulutidek ko‘z yoshlarini 

to lea boshladi.  Bu payt ariqdan kelgan m ol-kol

---

suv hovuzni limmo-lim toldirdi-da, qasmi aylanib 

o4ib, shahar tomon y o l oldi. Ariqqa «Nahr ul-ha- 

yot»,  ya’ni  «Hayot  daryosi»  deb,  hovuzga  «Bahr 

un-najot», ya’ni «Najot dengizi» deb nom berdilar.

Suv  hovuzda  mavj  ura  boshlagach,  odamlar 

ancha vaqt uni tomosha qilishdi. Mehinbonu bilan 

Shirin bu og‘ir ishning tugallanganidan shodlikka 

tolishdi.  Bezatilgan qasrda shodiyonalar davom 

etardi. Lekin Shirin Farhod haqida о у  surib g‘am 

chekardi.  Mehinbonu  jiyanining  bu  holatidan 

xabardor bolgan esa-da, bu ishga qanday chora 

topishni bilmasdi.  Shirinning dard-u  alami tob- 

ora kuchayib  borayotganini  sezgan  malika:  «Bu 

shaydo yigit juda ko‘p azob chekdi, unga har qan­

cha boylik hadya qilsak ham oz. Lekin u boylikni 

xushlamayapti.  Shuning uchun unga muruwat 

ko‘rsatib, so‘z bilan ko‘ngliga quwat bersak, uni 

mehmonga chaqirib, shohona ziyofat uyushtirsak, 

nimani  tilasa,  bajo  keltirsak»,  -   dedi.  Shirin  bu 

so‘zlardan xursand bolib, guldek ochilib ketdi.

Mehinbonu  ziyofat  uchun  kerakli  hamma 

narsani hozirlashni buyurdi-da, ikki-uchta dono 

mulozimni Farhodni olib kelishga yolladi.  U Me­

hinbonu  taklifidan  shodlanib,  mulozimlar  bilan 

qasr tomon yolga tushdi.  Farhod yetib  kelgach, 

malika  unga  cheksiz  hurmat  ko'rsatib,  kursiga 

o'tqazdi, yonidan Shopur joy oldi.

Mehinbonu, Farhod bilan Shirin suhbatlashib 

o‘tirar  ekan,  dasturxon yozilib,  shohona  ziyofat 

boshlandi. Soqiylar tobctovsiz may tutishar, hofizlar 

tinmay kuylashardi. Ziyofatda ishtirok etayotgan 

o‘nta go'zal qizning barchasi biron sohada mohir 

edi:

---