Xalqaro xususiy huquq va fuqarolik huquqi fanlari kafedrasi

2.2 Germaniya qonunchiligi bo’yicha aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini huquqiy tartibga solish

Aksiyadorlik jamiyatining vakilligi va boshqaruvi boshqaruv kengashini amalga oshiradi. Qonun bir yoki bir nechta boshqaruv a'zolarini tayinlashni ko'zda tutadi, ular kompaniyani individual ravishda yoki jamoada namoyish etishlari mumkin. Vakillik funksiyalari prokuror tomonidan ham amalga oshirilishi mumkin.³² Boshqaruv aksiyadorlarning umumiy yig'ilishi tomonidan saylanadigan aksiyadorlik jamiyatining kuzatuv kengashi tomonidan nazorat qilinadi. Kuzatuv kengashi a'zolari bir vaqtning o'zida kengash a'zosi bo'lishga haqli emas. Kuzatuv kengashi o'z a'zolari orasidan rais va kamida bitta o'rinbosarni saylaydi. Rais aksiyadorlar yig'ilishini chaqiradi va o'tkazadi, aksiyadorlik jamiyatining kuzatuv kengashi ishiga rahbarlik qiladi.

Aksiyadorlik jamiyatining yillik balansi qasamyod qilingan auditor tomonidan (aksiyadorlik jamiyatlarida audit o'tkazish uchun akkreditatsiyadan o'tgan buxgalter-auditor) tekshirilishi kerak. "Kompaniyalarni nashr etish va tashvishlar to'g'risida hisobot" ("Publizitatsgesetz") qonuniga muvofiq, aksiyadorlik jamiyatining yillik hisoboti e'lon qilinishi va tijorat reestriga yuborilishi kerak, bu erda hamma tanishishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyati bu yuridik shakl bo'lib, qoida tariqasida faqat yirik korxonalar tomonidan qo'llaniladi, aks holda uni tashkil etish va yuritish xarajatlari o'zini oqlamaydi. Aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish va ularning ishlash tartibi aksiyadorlik jamiyatlari to'g'risidagi maxsus qonun bilan belgilanadi (Aktiengesetz). Germaniya AJ larida kuzatuv kengashi (Aufsichtsrat) va boshqaruv kengashi (Vorstand) dan tashkil topgan "ikki pog'onali boshqaruv" tuzilmasi mavjud. Kuzatuv kengashi odatda aksiyadorlar tomonidan nazorat qilinadi, ammo xodimlar kompaniyaning hajmiga qarab joylarga ega bo'lishlari mumkin. Boshqaruv kengashi kompaniyani to'g'ridan-to'g'ri boshqaradi, ammo uning a'zolari kuzatuv kengashi tomonidan olib tashlanishi mumkin, bu shuningdek boshqaruv kengashining ish haqini belgilaydi. Ba'zi nemis AJ larida o'zlarining haqini belgilovchi boshqaruv kengashlari mavjud, ammo hozir bu holat nisbatan kam uchraydi.

Umumiy yig'ilish aksiyalar bilan cheklangan kompaniyaning yuqori boshqaruv organi hisoblanadi. U direktorlar kengashini (nemis tilida Verwaltungsrat) va tashqi auditorlarni saylaydi. Direktorlar kengashi kompaniyani boshqarish va vakillik qilish vakolatiga ega bo'lgan shaxslarni tayinlashi yoki lavozimidan ozod qilishi mumkin.

Aksiyadorlik jamiyatida uchta majburiy organ mavjud: umumiy yig'ilish (Hauptversammlung), kuzatuv kengashi (Aufsichtsrat) va direktorlar kengashi (Vorstand). Aksiyadorlarning umumiy yig'ilishi. Umumiy yig'ilish barcha aksiyadorlarning yig'ilishi hisoblanadi. Hech bo'lmaganda yilda bir marta chaqirish kerak. Bundan tashqari, u birlashma memorandumi yoki qonun bo'yicha har ikkalasida ham nazarda tutilgan hollarda chaqirilishi kerak, masalan, agar ozchilik talab qilsa yoki kompaniyaning farovonligi uchun zarur bo'lganda.³³

Umumiy yig'ilishning vakolatlari keng qamrovli emas, lekin savollar bilan cheklangan unga qonun yoki assotsiatsiya to'g'risidagi memorandum tomonidan tayinlangan, masalan saylov Kuzatuv kengashi a'zolari va auditorlar, to'plangan daromadni o'zlashtirish, chetlatish direktorlar kengashi va kuzatuv kengashi a'zolari, yillik auditorlarni tayinlash, o'zgartirish birlashma memorandumiga, o'zgartirishlar kapital asoslari, qonun bilan bog'liq ba'zi qarorlar "sho''ba korxonalar" ni o'zgartirish, almashtirish va almashtirish (masalan, Konversiyani tartibga soluvchi qonun bilan tartibga solingan birlashmalar va Kompaniyalar - Umwandlungsgesetz - 1994 yil), aktivlarning umumiy topshirilishi va kompaniyaning tarqatilishi.

Kuzatuv kengashi direktorlar kengashini tayinlaydi va nazorat qiladi. Nazorat direktorlar kengashining barcha faoliyatiga taalluqlidir va ikkala qonuniylikka tegishli va ushbu faoliyatning tijorat maqsadlariga muvofiqligi. Tegishli nazoratni ta'minlash uchun, direktorlar kengashi o'z faoliyati to'g'risida muntazam ravishda hisobot berib turishi kerak (yilda kamida to'rt marta). Agar kerak bo'lsa, kompaniya yoki uning tarkibiy bo'linmalaridagi har qanday muhim voqealardan kuzatuv kengashi direktorlar kengashi raisini xabardor qilishi shart.³⁴

Agar kompaniya farovon bo'lsa, kuzatuv kengashi umumiy yig'ilishni chaqirishi mumkin. Bundan tashqari, kengash ma'lum vaqtdan oldin o'z roziligini berishi, qarorlar qabul qilinishi mumkin. Kompaniyaning boshqaruv va vakillik organi direktorlar kengashi hisoblanadi. Uning a'zolari kuzatuv kengashi tomonidan saylanadi.

Kompaniyaning boshqaruv va vakillik organi direktorlar kengashi hisoblanadi. Uning a'zolari kuzatuv kengashi tomonidan saylanadi. Direktorlar kengashi quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin bir yoki bir nechta shaxslar. Ustav kapitali 3 million evrodan ortiq bo'lgan kompaniya, agar o'zaro kelishuv to'g'risidagi bitim bundan mustasno, kamida ikkita direktorga ega bo'lishi kerak aks holda taqdim etadi. Kengashga faqat to'liq huquq layoqatiga ega jismoniy shaxslar kirishi mumkin. Muayyan huquqbuzarliklar uchun sudlangan shaxslar (masalan, bankrotlik munosabati bilan) tayinlanmasligi mumkin. Uchrashuv maksimal darajada besh yil davri va yangilanishi mumkin. Ulardan biriish haqi va boshqa shartlarni belgilash uchun bunday shartnomaning predmeti kengash a'zolarini ish bilan ta'minlashga qaratiladi. Qonunda alohida holatlar ko'zda tutilgan ish haqi, foyda taqsimoti, xarajatlar kabi direktorlarning moliyaviy kompensatsiyasi nafaqa, pensiya va nafaqa rejalari. Kuzatuv kengashi direktorlar kengashi a'zosini masalan, umumiy yig'ilishda aksiyadorlarning ishonchsizligi to'g'risidagi ovoz sabab bilan ishdan bo'shatishi mumkin.

Boshqaruvning ichki vakolatlari e'lon qilingan tomonidan cheklanishi mumkin kompaniyaning maqsadi, ta'sis memorandumi, kuzatuv kengashi va umumiy yig'ilishning ba'zi qarorlari bilan. Eng muhim cheklov – bu memorandum yoki Kuzatuv kengashi muayyan qarorlar yoki bitimlarni talab qilishi mumkin faqat kuzatuv kengashining roziligi bilan amalga oshiriladi³⁵

Xulosa

Dunyo bo'ylab zamonaviy yirik korxona va tashkilotlarni tashkil etishning asosiy shakli bo'lgan aksiyadorlik jamiyatlari jismoniy shaxslar, har xil turdagi korporatsiyalar va boshqa organlarning mulklarini birlashtirish asosida iqtisodiyotni tashkil etishning eng mukammal huquqiy mexanizmi hisoblanadi.

AJ ning ijobiy xususiyatlarini aniqlash mumkin:

- kapital bozori va moliyaviy vositalardan foydalanish imkoniyati. AJ har doim har xil turdagi qimmatli qog'ozlarni (korporativ va infratuzilma obligatsiyalari, hosilaviy qimmatli qog'ozlar) yoki aksiyalarni chiqarish va joylashtirish orqali qo'shimcha mablag'larni jalb qilish imkoniyatiga ega;

- kapitalni to'plash haqiqati hech qanday cheklovlar bilan cheklanmaydi. AJ har qanday miqdordagi investorlarga (hatto kichik investorlarga) ega bo'lishi mumkin. Ushbu xususiyat g'oyalarni amalga oshirish uchun mablag'larni tezda to'plashga imkon beradi;

- ma'lum miqdordagi aktsiyalarni sotib olayotganda, kelajakdagi aksiyador o'z zimmasiga yuklatilgan xavf darajasi to'g'risida qaror qabul qiladi. Bundan tashqari, uning xavfi faqat investitsiyalar hajmi bilan cheklanadi. AJ bankrot bo'lgan taqdirda, qimmatli qog'ozlar egasi o'zi qo'ygan mablag'larining faqat bir qismini yo'qotishi mumkin;

- barqarorlik. Qoida tariqasida, aksiyadorlik jamiyatlari shakllanishlarga chidamli. Agar aksiyadorlardan biri aksiyadorlik jamiyatini tark etsa, tashkilot o'z faoliyatini davom ettiradi;

- professional boshqaruv. Kapitalni boshqarish har bir aksiyadorning emas, balki professional menejerlarning vazifasidir. Shunday qilib, siz kapitalni vakolatli investitsiyalashga amin bo'lishingiz mumkin;

- qaytarib berish imkoniyati. Aksiyalar istalgan vaqtda to'liq yoki qisman sotilishi mumkin;³⁶

- har xil foyda turlari. Daromadni turli yo'llar bilan olish mumkin - dividendlar olishdan, aktsiyalarni sotishdan, qimmatli qog'ozlarni kreditga berishdan va hokazo;

- obro'. Bugungi kunda aksiyadorlik jamiyatlari hurmatli tuzilmalar bo'lib, ularning a'zolari yuqori ijtimoiy va iqtisodiy ahamiyatga ega;

- aksiyadorlarning huquqiy himoyasini kuchaytirish. Davlat aksiyadorlarning buzilgan huquqlarini himoya qilish va tiklashni kafolatlaydi.

Aksiyadorlik jamiyatining nisbatan nuqsonli tomonlari:

- AJ- bu ochiq tuzilma bo'lib, u har yili hisobotlarni e'lon qilishni, uning foydasini oshkor qilishni va boshqalarni talab qiladi. Bularning barchasi raqobatchilar uchun qo'shimcha ma'lumotdir, ammo aynan shu omil iqtisodiyotdagi raqobat muhitini shakllantiradi;

- zaxiralar oqimi ustidan nazoratni kamaytirish ehtimoli. Ko'pincha, qimmatli qog'ozlarni erkin sotish ishtirokchilar tarkibidagi keskin o'zgarishlarga olib keladi. Natijada, aksiyadorlik jamiyatini boshqarish yo'qolishi mumkin, ammo aynan shu xavf omili aksiyadorlik jamiyati menejerlarini o'z aksiyadorlari manfaatlarida ishlashga majbur qiladi;

- manfaatlar to'qnashuvi. Kompaniyani boshqarishda menejerlar va aksiyadorlar strukturani yanada rivojlantirish bo'yicha turlicha qarashlarga ega bo'lishi mumkin. Birinchisining vazifasi - kompaniyani tejash uchun daromadlarni to'g'ri taqsimlash, aksiyadorlarning vazifasi esa katta foyda olishdir, ammo bu juda muhim omil kompaniyada korporativ boshqaruvni rivojlantirishni talab qiladi.

Barcha qiyinchiliklar va kamchiliklarga qaramay, aksiyadorlik jamiyati biznesni yuritishning eng foydali, universal va ochiq shaklidir. Aksiyadorlik jamiyatlari o'zlarining rivojlanishida uzoq yo'l bosib o'tdilar va butun dunyo iqtisodiyotining rivojlanishini sezilarli darajada jadallashtirdilar va hozirgi kunda juda sodda ishlash sxemasi va katta istiqbolga ega bo'lgan eng keng tarqalgan va samarali mulkchilik shakllaridan biriga aylanmoqdalar.

Shuningdek O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 24.04.2015 dagi PF-4720 sonli ushbu sohani rivojantirish uchun chiqargan farmoni ijrosi o’laroq Korporativ boshqaruv kodeksi ishlab chiqilib³⁷, aksiyadorlik jamiyatlarini boshqarish uchun tavsiyaviy xarakterdagi muhim yo’riqnoma vazifasini o’tashni boshlagani hamda ushbu farmon yuzasidan aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining samaradorligini oshirish va korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish komissiyasining Germaniya hamda boshqa iqtisodiy rivojlangan davlatlarning yetakchi ta’lim muassasalarini jalb etgan holda, tugatiladigan Oliy biznes maktabi negizida Korporativ boshqaruv ilmiy-ta’lim markazining tashkil etilganligi ³⁸va uning keyinchalik O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Qaroriga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Loyiha boshqaruvi milliy agentligi huzuridagi Korporativ boshqaruv ilmiy-ta'lim markazining nomi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Loyiha boshqaruvi milliy agentligi qoshidagi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Biznes va boshqaruv respublika oliy maktabi deb o‘zgartirildi³⁹ va ushbu ta’lim muassasida ikki diplomli (double diploma) tizimi orqali malakali xalqaro miqyosdagi magistrlarni tayyorlash ishlari olib borish uchun juda ham ijobiy holatdir.⁴⁰

Shuningdek, ta’kidlab o’tish joizki yuqorida keltirilgan O’zbekiston va Germaniyaning aksiyadorlik jamiyatlari faoliyati bo’yicha qonunchiligining qiyosiy taqqoslash orqali tahlili natijasida shuni aytish mumkinki, Germaniya tajribasidan O’zbekiston qonunchiligida tabiiyki juda ko’p hollarda tuzilish jihatidan asos sifatida murojaat qilingani va faqatgina kichik ahamiyatga ega holatlardagina farqli jihatar mavjud ekani aniqlandi.

Shunday bo’lgan taqdirda ham Germaniy Federativ Respublikasi qonunchiligi bo;yicha aksiyadorlik jamiyatlari tuzish uchun talab qilinadigan ustav fondining eng kam miqdori hozirgi kunda ham 50000 yevroni tashkil etadi.

Agar jamiyatning bankrotligi jamiyat uchun majburiy bo‘lgan ko‘rsatmalar berish huquqiga ega bo‘lgan aktsiyador sifatida ish yuritayotgan shaxsning g‘ayriqonuniy harakatlari tufayli yuzaga kelgan bo‘lsa, jamiyatning mol-mulki etarli bo‘lmagan taqdirda, mazkur aktsiyadorning zimmasiga jamiyatning majburiyatlari bo‘yicha subsidiar javobgarlik yuklatilishi mumkin. Aktsiyador majburiy ko‘rsatmalar berish huquqiga jamiyat ustavida bu huquq nazarda tutilgan taqdirdagina ega bo‘ladi.

Jamiyat uchun majburiy ko‘rsatmalar berish huquqiga ega bo‘lgan aktsiyador jamiyat muayyan harakatni amalga oshirishi oqibatida bankrot bo‘lishini oldindan bila turib, ushbu huquqidan jamiyat tomonidan shunday harakat amalga oshirilishi uchun foydalangan taqdirdagina jamiyatning bankrotligi aktsiyadorning harakatlari tufayli yuzaga kelgan deb hisoblanadi. Bu masalada agarda, jamiyat uchun majburiy bo‘lgan ko‘rsatmalar berish huquqi berilgan shaxslarning zarar yetkazuvchi qarorlari hay’at tomonidan va kuzatuv kengashi tomonidan qanday qilib, o’z vaqtida oldini olinmagani va buni tuzatish uchun ushbu kabi yakka shaxs tomonidan keng vakolatlarni qo’lda tutish amaliyotiga chek qo’yishni taklif qilamiz.

Shuningdek Germaniya qonunchiligi bo’yicha AJ lar faoliyatini samarali yuritish maqsadida direktorlar kengashi faoliyati keng qamrovda kuzatuv kengashi tomonidan nazoratda tutib boriladi va uning hisobotlarini yiliga kamida 4 marta tinglashi ham uning faoliyatiga juda ijobiy ta’sir qiladi. O’zbekiston qonunchiligida mavjud bo’lgan jamiyatning yakkaboshchilik asosidagi ijroiya organi (direktor) jamiyat nomidan ishonchnomasiz ish yuritishi, shu jumladan uning manfaatlarini ifoda etgan holda, jamiyat nomidan bitimlar tuzishi, shtatlarni tasdiqlashi, jamiyatning barcha xodimlari bajarishi majburiy bo‘lgan buyruqlar chiqarishi va ko‘rsatmalar berishi uning faoliyatida oqsashlarga va kamchiliklarga yo’l qo’yishi mumkin. Fikrimizcha, Germaniyada ushbu yakkaboshchilik asosidagi ijroiya organi sifatida yakka shaxsning boshqaruvni qo’lda tutishiga yo’l qo’yilmasligi ijobiy holat va buni ham O’zbekiston sharoitida qo’llaydigan bo’lsak maqsadga muvofiq bo’lgan bo’lar edi.