Xalqaro soliqqa tortish

Aim.uz

Xalqaro soliqqa tortish

Reja

1. Xalqaro soliqqa tortishning asosiy tamoyillari, huquqiy asoslari.

2. Jahon soliq kodeksini qabul qilish zarurati va ahamiyati.

3. Xalqaro ikki yoqlama soliqqa tortishni tartibga solish.

1. Xalqaro soliqqa tortishning asosiy tamoyillari, huquqiy asoslari

Jahon hamjamiyati iqtisodiy tizimlari integratsiyasi va tashqi iqtisodiy

faoliyatning rivojlanishi xorijiy mamlakatlar soliq tizimlarini o’zaro ta’siriga olib

keldi. Lekin turli malakatlarda soliqqa tortishni u yoki bu masalalariga bo’lgan

yondashuvlarni bir biriga mos kelmasligi nizoli vaziyatlarni yuzaga kelishiga sabab

bo’lmoqda. Masalan, xalqaro ikki tomonlama soliqqa tortish ana shunday

masalalardan biridir.

Xalqaro ikki tomonlama soliqqa tortish deganda ikki yoki undan ko’p

mamlakatda bir soliq to’lovchining faoliyati bir xil yoki shunga o’xshash soliq turi

bilan bir vaqtning o’zida soliqqa tortish ifodalanadi.

Ikki tomonlama soliqqa tortishni belgilovchi ko’rsatkichlar quyidagilardan

iborat

- soliqqa tortish ob’ektining o’xshashligi;

- soliqqa tortish sub’ektlarining o’xshashligi;

- soliq to’lash muddatining o’xshashligi;

- soliq to’lovining bir xilligi va boshq.

Xar bir mamlakatda soliq yurisdiktsiyasini kengaytirish va uni muxofaza etish,

shuningdek, tovar, xizmat va kapitalni eksport kiluvchilarga soliq imtiyozlari berish

bilan boglik tadbirlarning umumiy yigindisi mamlakatning tashki soliq siyosati

deyiladi. Ushbu siyosatning kaysi tomonga yunalishi muayyan vaziyatdan kelib

chikadi. U byudjet daromadlarini oshirish nuqtai nazaridan yoki eksportni qullab-

kuvvatlash maksadidan kelib chikishi mumkin. Ammo, shu narsani yoddan

chikarmaslik lozimki, bu soxada manyovrlashtirish imkoniyatlari ancha

chegaralangan yukorida aytilganidek, xech bir mamlakat uz fukarolari yoki kapitali

uchun boshqa mamlakatdan, maxalliy axoliga qo’llanilayotgan soliqqa tortishga

nisbatan imtiyozlirok bulgan tartibni talab kilishga xaqli emas. Xuddi shuningdek,

xech bir mamlakat uz xududida faoliyat yuritayotgan xorijiy fuqaro va shaxslarga,

soliq yukini maxalliy axolidan keskin fark qiluvchi nisbatlarda oshirishga xaqli emas.

Bunday xolatning yuz berishi, mazkur mamlakatning xorijiy bozorlaridagi faoliyatiga

nisbatan xam xuddi shunday chora-tadbirlar qullanilishiga olib kelishi mumkin. q

Aksariyat mamlakatlar qonunlarida xorijiy shaxslar va kompaniyalarni soliqqa

tortishning faqatgina umumiy tomonlari belgilab beriladi. Va ular keyinchalik

xukumat kursatmalarida, sud karorlarida, ma’lum milliy odatlarda va boshkalarda

aniklashtiriladi.

Xar bir mamlakat uchun xalkaro soliq munosabatlarini tartibga solinishida

kuyidagilar asosiy vositalar xisoblanadi

134

− bir yoklama chora-tadbirlar yoki milliy soliq siyosatining chora-tadbirlari

bulib, boshka mamlakatlar xukumatlari bilan xech kanaka kelishuvlarsiz amalga

oshiriladi (mamlakatda faoliyat yuritayotgan xorijliklar va mamlakatning xorijda

faoliyat yuritayotgan fukaro va korxonalariga nisbatan soliq tartibining belgilanishi);

− shartnomaviy chora-tadbirlar, ikkinchi tomon bilan yoki ikki tomonlama,

yoki kup tomonlama asosda (xalkaro kelishuv), yoki «soliqlarning garmonlashuvi»

deb nomlanadigan kelishuvlar doirasida (ya’ni, ikki yoki undan ortik

shartlashayotgan mamlakatlarning milliy soliq siyosatlarini uzaro muvofiklashtirish

asosida)gi chora-tadbirlar.

Xozirgi kunda, amalda yuzdan ortik soliq kelishuvlari mavjud. Bundan

tashkari, u yoki bu darajada mamlakatlar urtasidagi soliq munosabatlariga taallukli

bulgan turli xil xalkaro kelishuvlar xam mavjud.

Umuman, soliq kelishuvlari bir-nechta tur va kurinishga ega. Ulardan

ayrimlarini aloxida ajratib kursatish mumkin

⵼ ma’muriy yordam kursatish buyicha kelishuv;

⵼ «chegaralangan» soliq kelishuvlari;

⵼ umumiy soliq kelishuvlari;

⵼ xadya va merosdan olinadigan soliqlar buyicha kelishuv;

⵼ ijtimoiy sugurta tulovlari buyicha soliq kelishuvlari va boshkalar.

Hozirda ushbu kelishuvlarning barchasi kupchilik vaziyatlarda yangi kelishuv

shakli bulgan — «Umumiy soliq kelishuvi» bilan almashtirilmokda (ushbu soliq

kelishuvi tulikligicha «Ikki yoklama soliqka tortishni bekor kilish xamda daromad va

kapitalni soliqka tortish soxasidagi chetga chikishlarga karshi kurash buyicha

kelishuv» deb nomlanadi va asosan, Birinchi Jaxon urushidan sung, keng kullanila

boshlangan).

135

2. Jahon soliq kodeksini qabul qilish zarurati va ahamiyati

Birlashgan millatlar tashkiloti u yoki bu xalkaro dasturlar asosida bozor

isloxotlarini amalga oshirayotgan davlatlarga ma’lum bir loyixalarni ishlab chikish va

joriy etishda yordam berish xamda xamkorlik kilishni amalga oshiradi. Bunday

xamkorlik yunalishlaridan biri — zamonaviy xalkaro iktisodiy talablarga javob

beradigan milliy soliq tizimining yuzaga kelishiga, shakllanishi va rivojlanishiga

yordam berishdir. Aynan shunday chora-tadbirlarni amalga oshirish jarayonida, ya’ni

xalkaro soliq dasturi doirasida Jaxon soliq kodeksini tayyorlash fikri yuzaga keldi.

Ushbu Kodeksning asosiy maksadi — isloxotlarni amalga oshirayotgan davlatlarga

ilmiy asosda soliq munosabatlarini boshkarish, yagona terminologiya va yagona

mazmundagi izoxni yaratish imkoniyatlarini takdim etishdir.

«Jaxon soliq kodeksi asoslari» shaklidagi ushbu xujjat 1993 yilda tayyorlanib,

nashrdan chikarildi. Uning mualliflari Garvard universiteti (AKSh) mutaxassislari

Uord M. Xassi va Donald S. Lyubik. Ushbu Kodeks asoslari 300 betdan iborat bulib,

591 ta modda va izoxni uz ichiga olgan Soliq kodeksi matnidan iboratdir.

Kodeksning kirish kismida mualliflar kupgina davlatlar tajribasidan utgan soliq

tizimining zamonaviy ma’nosini ochib berishga xarakat kilganliklarini yozishgan.

Jaxon soliq kodeksi namuna sifatida bulishiga karamasdan, unda soliq

tulovlarining anik stavkalari, uning minimumlari va imtiyozlar berilgandir.

Kodeks matni va unda berilgan stavkalar kodeksdan foydalanishni xoxlovchi

davlatlar uchun majburiy emas, balki tavsiyaviy tusga egadir.

Milliy soliq konunchiligi tayyorlanayotganda ushbu davlat mutaxassislari

tomonidan mamlakatdagi anik iktisodiy va xukukiy shart-sharoitlar inobatga olinishi

kerak.

Kodeksda berilgan nizom aloxida axamiyatga egadir. Bu nizomga kura, soliq

tizimi orkali iktisodiy subsidiyalar berish tugri subsidiya tulovlariga nisbatan kam

samaralidir. Imtiyoz turlari va engilliklarning kupligi, soliq imtiyozlarini nazorat

kilishning kiyinligi sababli, soliq tizimini murakkablashtiradi va samaradorligini

tushiradi, uning zarur bulgan egiluvchanlik xususiyatlarini yukotadi. Bundan kelib

chikadiki, kodeksda soliqlardan vaktinchalik yoki doimiy ozod etish kabi imtiyozlar

kuzda tutilmaydi. Rivojlanayotgan davlatlar iktisodiyoti xususiyatlarini xisobga olgan

xolda, Kodeks mualliflari fikricha, ushbu davlatlar daromadlari asosiy kismi bojxona

bojlari, kushilgan kiymat soligi, aktsizlar xamda korxona va tashkilotlar foydasiga

soliq xisobiga shakllanadi. Bunday soliq tizimi ular fikricha, soliqlarni undirish bilan

boglik bulgan ma’muriy xarajatlar jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliqka

nisbatan kam buladi.

Tavsiya etilayotgan Kodeksdagi soliqlar tizimiga fakatgina yukori

daromadlarga ega bulgan axoli kismiga kullaniladigan jismoniy shaxslardan

olinadigan individual daromad soligi xam kiritilgandir. Bu, bozor iktisodiyotiga

utayotgan davlatlarda asosan rivojlanayotgan va sobik sotsialistik davlatlarda

individual daromad soligini rivojlangan davlatlardagi kabi keng mikyosda kullash

uchun etarli darajadagi ma’muriy va xukukiy mexanizmlar mavjud emasligi bilan

izoxlanadi. Individual daromad soligi soliq tushumlari maksadida emas, balki tenglik

xissini karor toptirish maksadida joriy etiladi.

136

Jaxon soliq kodeksini ishlab chikkanlar, soliq konunlarini tayyorlash va kabul

kilish soliq isloxotiga dastlabki kadamdir deb xisoblaydilar. Asosiysi, soliq

apparatining samaradorligini yaratishda deb biladilar. Adolatli va yukori saloxiyatli

soliq xizmatining mavjudligi soliq isloxotidagi muvaffakiyatlarning zaruriy shartidir.

Jaxon soliq kodeksi asosiy soliq turlari buyicha 5 kismga bulinib, bozor

iktisodiyotiga utayotgan davlatlarda joriy etish uchun tavsiya kilinadi. Birinchi kism

— daromad soligi; ikkinchi kism — kushilgan kiymat soligi; uchinchi kism — aktsiz

soliqlari; turtinchi kism — kuchmas mulkka soliq; beshinchi kism — soliq

ma’muriyati, deb nomlanadi.

3. Xalqaro ikki yoqlama soliqqa tortishni tartibga solish

Xalqaro ikki tomonlama soliqqa tortishni bartaraf etishning asosiy

mexanizmlaridan biri ikki tomonlama soliq kelishuvlaridir. Soliq kelishuvlarining

asosiy maksadi — xamkor mamlakatlar urtasida yuzaga kelishi mumkin bulgan ikki

yoklama soliqka tortishning barcha kurinishlariga barxam berishdan iborat. Ushbu

kelishuvlar ma’lum koida va tadbirlar ketma-ketligini kat’iy tartibda amalga

oshirishni kuzda tutadi. Kelishuvlar ikki yoklama soliqka tortishga kanday kilib

barxam beradi

Soliq kelishuvlari ikki yoklama soliqka tortishga barxam berishning uch

pogonali tizimini kullashni kuzda tutadi. Birinchi boskichda, xamkor mamlakatlarda

«rezident» va «daromad manbasi» koidalaridan kelib chikadigan ikki yoklama

soliqka tortishga barxam beriladi. Ushbu maksadlarda kelishuvda ikki yoklama

rezidentlik va «moddiy» moddalar buyicha tortishuvlarni echishga karatilgan kismlar

mavjud bulib, ular tomonlardan biriga daromadlarning anik turlari buyicha ma’lum

soliqka tortishda mutloq xukuk beradi.

Ikkinchi boskichda, «rezident» va «daromad manbasi» moddalar buyicha

barcha munozaralar xal etilgandan sung, kolgan ikki yoklama soliqka tortishga

barxam beriladi. Bunday barxam berish xar bir mamlakatning ichki me’yorlari

asosida ta’minlanadi. Yangi soliq kelishuvida esa, ushbu me’yorlarning mavjudligi

yoki mavjud emasligi kurib chikiladi. Oxirgi xolatda, ikki yoklama soliqka barxam

berish buyicha yangi tartib, kelishuv asosida joriy etilishi mumkin. Odatda, kuyidagi

usullardan biri kullaniladi «ozod kilish» usuli yoki «soliq krediti» usuli. Soliq

kelishuvi tuzilayotgan paytda tomonlar ushbu ikki usuldan birini tanlashi, yoki ularni

ikkalasidan xam zaruriy paytlarda foydalanishi mumkin. Ammo, shuni aloxida

ta’kidlash lozimki, soliq kelishuvlarida «soliq krediti» usulidan kuprok foydalaniladi.

Bu xolatni xattoki, ichki soliqka tortish tizimida kuprok «ozod kilish» usulidan

foydalanadigan mamlakatlarda xam kuzatish mumkin. Buning asosiy sabablaridan

biri — «soliq krediti» usulida soliqlarni tulashda xalkaro chetga chikish

imkoniyatlarining ancha pastligidir.

Uchinchi boskichda, xamkor mamlakatlarda soliqka tortiladigan daromadlarni

turlicha aniklash sababli kelib chikadigan ikki yoklama soliqka tortishga barxam

beriladi. Bunday ikki yoklama soliqka tortish, odatda, soliq organlarining uz

vakolatlari doirasida soliqlarni undirish uchun soliq tulovchilar daromadlarini kayta

137

taksimlash buyicha xarakatlaridan kelib chikadi. Aksariyat mamlakatlarda soliq

organlariga bunday xukuk ichki konunchilikda kuzda tutilgan bulib, tadbirkorlik

daromadlari, foiz va royalti tugrisidagi kelishuv moddalari bilan tasdiklanadi.

Masalan, 1977 yilda kabul kilingan IXRT Shakliy konventsiyasining tadbirkorlik

daromadlari tugrisidagi moddalariga binoan, «doimiy faoliyat yurituvchi

tashkilot»ning foydasi soliq ma’muriyati tomonidan xuddi shunday faoliyat turi bilan

shugullanuvchi korxona, tashkilotning foydasi kabi xisob-kitob kilinishi mumkin;

foiz va royalti xakidagi moddada esa, kreditor va karzdor urtasidagi aloxida

kelishuvlar natijasida kelib chikadigan uzgarishlarga barxam berish tugrisida suz

boradi. Ammo, uz-uzidan ma’lumki, agar biror mamlakat maxalliy korxonalarga

nisbatan soliqka tortiladigan daromadni yoki biror shaxsni, xorijiy shaxs foydasiga

utkazgan va xarajat sifatida aks ettirilgan summasini «tiklasa», unda ushbu summani

oluvchi xorijiy shaxs daromadlari buyicha kerakli uzgarishlar amalga oshiriladi. Aks

xolda, birinchi mamlakat soliq organlarining bunday kvalifikatsiyani inobatga

olmasligiga karamasdan, xorijiy shaxs tomonidan olingan ushbu summa, xorijiy

shaxsning daromadi sifatida kaytadan soliqka tortilishi mumkin. Soliq kelishuvlari

mavjud bulmagan sharoitda, birinchi mamlakatning soliq organlari, soliq

tulovchining bunday daromadlari, ikkinchi davlat xukumati tomonidan daromad

sifatida tan olinmaydi va ushbu daromadlarni soliqka tortish bazasidan chikarish

zarurligi buyicha iltimosnomasini kupchilik xollarda, kondirmaydi.

Soliq kelishuvlari, ikki yoklama soliqka tortishga barxam berish maksadlaridan

tashkari, muxim maksad —soliq tulashdan chetga chikish xolatlariga karshi kurashni

kuzlaydi. Ushbu soxada soliq kelishuvlari orkali soliq organlari xamkorligining asosi

va tartibi belgilab olinadi. Shuning uchun xam, soliq kelishuvlarida daromadlarni

yashirishga karshi, chet elga daromadni yashirin tarzda utkazishga karshi soliq

organlarining birgalikdagi kurashi buyicha bir kator yuriknomalar kiritiladi. Bu

«doimiy faoliyat yurituvchi tashkilot»ning daromadlarini tartibga solish buyicha

yurik; assotsiatsiyalashgan korxonalar tugrisidagi modda (bosh kompaniya va filiallar

urtasida daromadlarni taksimlash buyicha tuzatishlar kiritishga imkon beradigan);

aloxida munosabatlar tufayli xamkorlar urtasida foiz tulovlari va royalti buyicha

soliqka tortiladigan daromadlardagi «xatolarni» tugrilash buyicha shartlar va

boshkalar.

Yukorida aytib utilganidek, boshka asosiy masalalar bilan birga, soliqka doir

masalalarni xam uz ichida kurib utadigan bir-kancha xalkaro kelishuvlar mavjud.

Birinchidan, ikki mamlakat urtasidagi uzaro munosabatlar asosini tashkil

etuvchi keng tarkalgan kelishuvlar. Ushbu kelishuvlarda koidaga binoan, soliqlar

buyicha diskriminatsiya kilmaslik, ya’ni boshka mamlakatning fukaro va

kompaniyalariga xuddi maxalliy fukaro va kompaniyalar uchun joriy kilingan soliq

tartibini joriy kilish tugrisidagi yuriknomalar aks etadi. Ammo, shu narsa kayd

etiladiki, xar bir mamlakat uz fukarolariga va kompaniyalariga beradigan soliq

imtiyozlarini boshka mamlakat fukarolariga va kompaniyalariga berishga majbur

emaslar.

Ikkinchidan, diplomatik va konsullik munosabatlarini urnatish buyicha

(maxsus konsullik konventsiyalarini xam kiritish mumkin) kelishuvlar. Ushbu

kelishuvlarda tomonlar diplomatik va konsullik idoralari xamda ularda faoliyat

138

yuritayotgan shaxslarga beriladigan soliq imtiyozlarini uzaro kelishadilar. Imtiyozlar

xajmi, odatda, ushbu shaxslarning boshka mamlakat xududida bulish maksadlari va

faoliyat doiralari bilan chegaralanadi. Mazkur imtiyozlar ruyxati 1961 va 1963

yillarda kabul kilingan kup tomonlama diplomatik xamda konsullik vakolatxonalari

xakidagi Vena konventsiyalarida uz aksini topgan.

Dunyoning aksariyat mamlakatlari ushbu konventsiyaga a’zo. Shuni ta’kidlash

lozimki, yukoridagi ikki xil kelishuvlarda kuzda tutiladigan kelishuvlar, u yoki bu

kurinishda, umumiy soliq kelishuvlarida xam inobatga olinadi.

Uchinchidan, xamkor mamlakatdan olib kiriladigan tovar va xizmatlarga

maksimal darajadagi kulay soliq muxitini yaratishga yunaltiriladigan tartibni kullash

buyicha, tomonlar urtasida tuziladigan savdo kelishuvi va shartnomalari. Soliqlar

buyicha ta’sir etishga kura, ushbu kelishuvlar, kupchilik xolatlarda fakatgina boj

tulovlari buyicha keng tarkaladi. Ammo, ba’zi xollarda, ushbu kelishuvlar umumiy

soliqlarga xam taallukli bulishi mumkin xamda tashki savdo faoliyatining boshka

me’yorlarini (valyuta buyicha, bank operatsiyalari buyicha va boshkalar) xam kamrab

olishi mumkin.