Xalqaro munosabatlarning Versal-Vashington tizimi Dominion va mandat sistemalari. Reja

Vashington konferensiyasi
AQSh Versal shartnomasi shartnonmani tasdiqlash va Millatlar konferensiyasi Digasiga kirishdan bosh tortdi. Amerika senati shartnomalarda Amerika man-faat!ari hisobga olinmagan, deb hisobladi va buning qasdiga boshqa mintaqada-Tinch okeanida yangi tartiblar o’matishga qaror qiddi. Bu mintaqadagi davlatlararo munosabatlar 1902 yilda 94 imzolangan ingliz yapon ittifoqiga ko’ra belgilanardi. Uning yorda-mida 1905 yilda bu yerdan Rossiya siqib chiqarilgan edi. AQSh Birinchi jahon urushi mobaynida qudratli okean harbiy-dengiz floti qurdi. Flotning katta qismi Tinch okeanida to’plangan edi. Amerika ana shu flot yordamida bu mintaqada yetakchi davlat bo’lishga qaror qildi. Rejaning bosh vazifasi inglizyapon it-tifoqini yo’qqa chiqarish edi. Ratifikatsiya qilish (lotincha)-davlatning oliy martabali vakili imzolagan xalqaro shartnomaning oliy qokimiyat organi tomonidan e'tirof etilishi. AQSh tashabbusi bilan Vashinggonda konferensiya o’tkazildi va u 1921 yilning 12 noyabridan 1922 yilning 6 fevraligacha davom etdi. Unda 9 davlat-AQSh, Angliya, Yaponiya, Fransiya, Italiya, Belgaya, Niderlandiya, Portugaliya va Xitoy vakillari ishtirok et-dilar. Garchi unda ko’tarilgan masalalar bevosita hayotiy manfaatlarga aloqador b³o’lsada, Sovet Rossiyasi vakillari konferensiyaga taklif etilmadilar.Konferensiyada bir necha shartnoma imzolandi. Ular ichida eng muhimi to’rt davlat-AQSh, Angliya, Yaponiya va Fransiya o’rtasidagi shartnoma edi. Unda Tinch okea-nidagi qaram hududlarning xavfsizligi masalasida qatnashchilarning o’zaro kafolatlari qayd etildi. Natijada 1902 yilgi inglizyapon ittifoqi bekor qilindi. AQSh Tinch okeani havzasiga chiqish yo’lini ochdi hamda bu mintaqadagi mamlakatlar va hududlarni ekspluata-siya qilishda «teng imkoniyatlarga» ega bo’ldi. Konferensiyada AQShning yana bir g’alabasi «to'q-qiz mamlakat shartnomasi» tuzilganligi bo’lib, unda teng imkoniyatlar tamoyili va Xitoy dagi «ochiq eshik-lar» siyosati o’z ifodasini topgan edi. AQSh endi Xitoyga ham yo'1 ochgan, kelgusida yevropalik raqobat-chilarni siqib chiqarib, o’z monopoliyalarining hukm-ronligani o’rnatishni mo’ljallagandi. Shu bilan bir-ga, «beshlar shartnomasi» (AQSh, Angliya, Fransiya, Yaponiya va italiya) Tinch okeani hududida harbiy kemalar miqdorini chekladi, bu bilan AQSh va Angliya imkoniyatlarini tenglashtirdi. Mazkur shartnomaga ko’ra, AQSh va Angliya Yaponiya sohillariga 5 ming km. dan yaqin (aniqrog’i, Singapur bilan Gavay orollari o’rtasida) masofada yangi harbiy dengaz qarorgohlari qurmaslik majburiyatini oldilar. Bu esa ularni Yaponiya hududiga bevosita yaqin bo’lgan suvlarda qulay har-biy qarorgohlar qurishdan mahrum etardi.
Vashington konferensiyasi qarorlari Versal tinchlik shartnomasiga qo’shimcha sifatida Tinch okeanida yangicha «quchlar muvozanati» uchun asos bo’ldi. Ular AQSh uchun Uzoq Sharqda faol siyosat eshiklarini ochar va bu mintaqada AQSh gegemonligini o’rnatar edi. Vashington konferensiyasi xalqaro munosabatlarda Versal-Vashington tartibini nihoyasiga yetkazdi. 5.1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi. Bu jahon iqtisodiyoti taraqqiyoti tarixidagi eng og’ir va halokatli inqiroz bo’ldi. U butun jamiyatning iqtisodiy asosini titratibgina qolrnay, og’ir ijtimoiy va siyosiy oqibatlarga ham olib keddi. Inqiroz o’z fqarolarini ish, yashash uchun mablag’, fu-qaroviy tinchlik bilan ta'minlay olmagan mavjud tuzumga ham ulkan ma'naviy zarar yetkazdi. Yevropa xaritasining urushdan keyingi tuzilishi an'anaviy xo’jalik aloqalariga putur yetkazdi, jahon iqtisodiyotining savdo va moliya munosabatlariga o’z-gartirish kiritdi. Faqat qifalar o’rtasidagi emas, qo’shni mamlakatlar o’rtasidagi aloqalar ham buzildi. Butun Yevropa mahsulot ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar, xom ashyo beruvchilar va tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi an'anaviy aloqalami uzgan bojxona to’siqlari, proteksionistik bojxona soliqlariga to’lib-toshdi. Inqiroz yillari kapitalistik dunyoda sanoat so-hasidagi ishlab chiqarishning umumiy qisqarishi 40% ni tashkil qildi, qishloq xo’jaligi mahsulotlari ish-lab chiqarish va savdo-sotiqning hajmlari inqiroz-dan oldingi darajaga nisbatan uchdan birga kamaydi. Inqiroz uzoq mudsat davom etdi. U 1929 yil kuzida botstlanib, o’z cho’qqisiga faqat 1932 yil o’rtalarida kuAarildi. Biroq shundan so’ng ham AQSh va Yevropa mamlakatlari moliyaviy munosabatlar va sanoat sohasida ishlab chiqarishning barqaror rivojlanishiga erisha olmadilar, ayrim mamlakatlarda inqirozdan so’ng depressiya boshlandi, iqtisodiy hayot qayta jonlanmadi.Inqiroz asosan ikki jadal rivojlanayotgan davlat-AQSh va Germaniyani larzaga soldi, biroq Angliya, Fransiya, Italiya va Ispaniya kabi boshqa nisbatan may da mamlakatlarning iqtisodiy otiga ham katta zarar yetkazdi. Sanoatdagi inqiroz qishloq xo’jaligidagi in-qiroz bilan birga kechdi. Qishloq xo’jaligi mahsulotla-riga bo’lgan talabning kamayishi narxlarning tushishi va fermerlaming ommaviy kasodga uchrashlariga olib keldi. Narxlarni ushlab qolish uchun mahsulotlarni keng miqyosda yo’q qilish amalga oshiridsi. Minglab tonna go’sht, minglab litr sut yo’q qilindi, kofe mag’izlari dengizga tashlandi yoki asfalt qoplash uchun ishla-tildi, bug’doyzorlar payhon qilindi, paxtazorlarga ot qo’yildi, mevali daraxtlar kesildi. Bularning barchasi millionlab ochlarning ko’z o’ngida amalga oshiridsi. Moliya tizimini qoplagan inqiroz vaziyatni yanada keskinlashtirdi. Nafsilarini aytganda, inqiroz aslida naqd pullari qolmagani sababli mijozlarga pul to’lashni to’xtatgan Amerika banklarining sinishidan boshlangan edi. Natijada 56 davlatning valyutasi qadrsizlandi, dollar va funt sterlingning oltin standartlari tugatildi. Yevropa va Amerikada ochlar va ishsizlarning ommaviy namoyishlari avj oldi, shaharlar bo’ylab marsh-lar va yurishlar tashkil qilindi. Demokratik harakat kuchaydi, mustamlaka mamlakatlardagi milliy-ozodlik harakatlarida yangi ko’tarilish yuz berdi. Inqiroz, ishsizlik, inflyatsiya, xo’jalikdagi buzg’unchiliklar jamiyatni ma'naviy tanazzulga olib kel-di. Ma'naviy qadriyatlar barbod bo’ldi, odamlar o’rtasida dushmanlik, ado vat avj oldi. Hukmron sinf vakillari saflarida 96 kuchli hokimiyat, boshqaruvning to-talitar usullarini qo’llashga intilish kuchaydi. Burjua individualyzmi va xususiy tashabbus erkinligi g’oyasi hech qanday qonunlar bilan cheklanmagan, faqat hukmron sinflar irodasigagina bo’ysungan kuchli shaxs diktaturasi tomonidan siqib chiqarildi. Germaniyada natsizmning paydo bo’lishi jamiyatning ma'naviy tushkunligi ifodasi bo’ddi. Antisemitizm, irqchilik, insonga nisbatan nafrat va tajovuzkorlik-ni targ’ib qiluvchi natsistlar mafkurasi eng keskin ijtimoiy kasalliklar bilan og’rigan jamiyat uchun baayni giyohvand vositaga aylandi.
Angisemntizm-millatchilikning semit xalqiyahudiylarga qarshi qaratilgan ko’rinishlaridan biri. Jahon inqirozi va natsizm Versal-Vashington ti-zimining yemirila boshlaganini ko’rsatdi. Kun tarti-biga yana dunyoni qurolli bo’lib olish masalasi qo’yil-di. Iqtisodiy inqirozdan so’ng yetti yil o’tib siyosiy inqiroz ro’y berdi-Ikkinchi jahon urushi boshlandi. Radiotexnika, avtomobilsozlik va sintetik mahsulotlami ishlab chiqarish kabi sohalarning o’sishini inqiroz ham to’xtata olmadi. Ularning texnologik bazasi Birinchi jahon urushiga qadar yaratilgan edi, ammo bu sohalarning rivojlanishi uchun turtki faqat urushdan so’ng berildi. Radio. AQSh va Yevropa mamlakatlarida radio va radiotexnologiya kundalik hayotga yigirmanchi va o’tti-zinchi yillardayoq kirib keldi. Harbiy aloqalarga bo'1-gan talab simsiz radioning rivojlanishini tezlashtirdi. Dastlabki radioeshitgirish vositalari 1922 yi-li Angliyada yaratildi. 1926 yilda Britaniya radio-eshittirishlar tizimi dunyoga keldi va radio qifa bo’ylab keng tarqala boshladi. Elektr tizimining rivojlanishi radio imkoniyatlarini kengaytirdi. Radio asosiy iste'mol mollari qatoriga qo’shildi. Shu bilan birga xizmat ko’rsatish va ehtiyot qistnlar ishlab chiqarish sohalarini ham rivojlantirish talab qilindi. Radiosanoat targabot hajmi va mohiyatini batamom o’zgartirdi. 20-yillar oxirida yevropaliklar ixtiyorida millionlab radiopriyomniklar bor edi. Ra-dio asosan o’rta tabaqa vakillari tomonidan sotib olinardi. Elektr texnologiyasining ilk mahsuloti sa-nalgan radio ommaviy bozorn: zabt etdi. Radio aholi turmush tarzini butuniay o’zgartirib yubordi. Avtomobilsozlik. Ikki urush oralig’idagi davrda jadal sur'at!arda rivojlangan radiodan keyingi ik-kinchi soha avtomobilsozlik bo’ldi. Yigirmanchi yillarda avtomobil ommaviy talab va iste'mol moliga aylandi. Fransiyada Lui Reno va Anri Sitroyen o’rta tabaqaga mo’ljallangan arzon avtomobil yaratdilar. Avtomobil Yevropa hayotida Amerikadagidan ham kuchliroq inqilob yasadi. U turmushni yanada tezkorroq qi-lib, qurolli kuchlar tabiatini ham keskin o’zgartirdi. Avtomobilsozlik maxsus navli po’lat, oyna, rezina va neft ishlab chiqarishga talabni kuchaytirdi. Sintetik materiallar. 20-yillarda sintetik mate-riallardan mahsulotlar ishlab chiqarish katta iqtisodiy ahamiyat kasb eta boshladi. Sun'iy ipak sanoat va turmushda yangi davrga yo'1 ochdi. Uni ishlab chiqarish va iste'mol qilish hajmlari juda tez o’sdi. Vaqt o’tishi bilan bu tovami ishlab chiqarish jarayoni yanada tako-millashdi. Sun'iy ipak arzon to’qimachiiik mahsuloti sifatida kundalik turmushda paxtaning o’rnini bosa boshladi. Sintetik ipak ishlab chiqarish Germaniya va Italiya kabi mamlakatlaming hukumatlari e'liborini o’ziga jalb qildi, ular xom ashyo bilan o’zlarini o’zlari ta'minlashga urindilar. Urush arafasida, o’tli-zinchi yillaming oxirida bu mamlakatlarning hukumatlari tabiiy xom ashyo o’rnini bosishga qodir sun'iy ipak ishlab chiqarish imkonini beruvchi kimyo sanoati-ni rivojlantirishga majbur bo’ldilar. Versal-Vashington tartibi-ning yaratilishi Yevropa mamlakatlarining asosiy muammolarini hal etmadi. Aksincha, eski muammolar yoniga yangilari qo’shildi va ular Birinchi jahon urushidan keyingi dunyoning tarixiy taraqqiyotiga katta ta'sir ko’rsatdi. Ayrim mamlakatlarda ular ko’p jihatdan yan-gi siyosiy vaziyatning yuzaga kelishiga sabab bo’ldi, yangi g’oyalar, yangi siyosal va davlat arboblarining, ho-kimiyatni qo’lga kiritishga intilayotgan yangi siyosiy tashkilotlaming paydo bo'!ishiga turtki berdi. Urushdan keying! dunyo duch kelgan asosiy muammolar quyi-dagilardan iborat edi.⁴ Iqtisodiy muammolar. Birinchi jahon urushvda Ang-liya 750 ming, Fransiya 1,3 mln., Germaniya 2 mln., Rossiya 16 mln. kishi yo’qotdi. 20 mln.dan ortiq kishi yaralandi. Ko’pgina sanoat korxonalari vayron bo’ldi, transport tarmoqlari, konlaryo’q qilindi, ko’plab kemalarl cho’ktirildi. Ulami tiklash ko’p mablag’ va vaqg talab etar edi.