Xalqaro moliyaning mohiyati Xalqaro tashkilotlar moliyasi va xalqaro moliyaviy institutlar

Sarmoyalarning kafolatlari bo‘yicha Xalqaro agentlik 1988-yilda tashkil qilingan bo‘lib, Xalqaro agentlik va rivojlanish bankining qo‘shma tashkilotlaridan bo‘lib hisoblanadi hamda yuridik va moliyaviy mustaqil xususiyatlarga egadir. Ixtisoslashtirilgan muassasa sifatida BMT tizimiga kiradi. Joylashish o‘rni Vashington shahridadir. Unga a’zo bo‘lish Xalqaro tiklanish va rivojlanish bankiga a’zo bo‘lgan davlatlar uchun ochikdir.
Xalqaro valyuta fondi (XVF) 1944-yil-iyulda Bretton-Vuds (AQSh Nyu- Gempshir shtati) da tashkil topgan, qarorgoxi Vashingtonda joylashgan.
XVF – Hukumatlararo korparativ valyuta – moliyaviy tashkilot bo‘lib, faoliyati davlatlararo vujudga keladigan,to‘satdan ro‘y beruvchi va oldindan bilish mumkin bo‘lmagan milliy valyutalarning o‘zgaruvchanligi, davlatlarning milliy valyutalarini almashtirish doirasidagi muammolarni bartaraf etishga qaratilgandir.
XVF da belgilangan normalarga tayangan holda unda doimo umumiy pul zahirasi mavjuddir, ular ko‘zda tutilmagan qiyin iqtisodiy holatlarda foydalaniladi.
XVF uz faoliyati asosini jahon iqtisodiyotining rivojlanishi uchun yetarli shart-sharoit va undagi valyuta tizimini tartibga solish, deb hisoblaydi. Ushbu holatlardan kelib chiqqan holda o‘z oldiga quyidagi maqsadlarni qo‘yadi:
1. Xalqaro savdoning o‘sishiga yordam ko‘rsatish;
2. milliy valyutalar qadrini bir me’yorda ushlab turishga ko‘maklashish;
3. jamg‘armaga a’zo davlatlarning joriy hisob-kitoblarini amalga oshirish jarayonida ko‘p tomonlama tizimni tashkil etishga ko‘maklashish, xalqaro savdoning rivojlanishiga to‘sqinlik qiluvchi omillar, valyutalar borasidagi to‘siqlar vujudga kelmasligiga yordam berish;
4. savdo va to‘lovlar doirasidagi to‘siqlar vujudga kelmasligi uchun a’zo davlatlarga kredit resurslarini berish;
5. xalqaro valyuta doirasida vujudga keluvchi muammolarni yechish borasida maslahat-forumlar o‘tkazish.
Jamg‘arma a’zo davlatlarning valyuta kurslari doirasida ularni tartibga solish yuzasidan ularning faoliyati samarasi, xalqaro valyuta tizimi ustidan nazorat-kuzatuv ishlarini olib boradi. Bundan kelib chiqqan holda har bir a’zo mamlakat jamg‘armaga nazorat ishlarini olib borish yuzasidan tegishli ma’mumotlarni berib turishi lozim.
Jamg‘arma xalqaro savdo, turli xildagi to‘lovlarni amalga oshirish, undagi rezervlarning holati bo‘yicha mas’ul bo‘lganligi sababli bu boradagi ishlarni joriy etilishiga asosiy e’tiborni qaratadi.
XVF ning vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  kelishilgan xulk-atvor kodeksiga amal qilish;
  
• 
  to‘lov balansining tanqisligini yengib o‘tish uchun moliyaviy yordam ko‘rsatish;
  
• 
  maslahatlar berish va hamkorlik qilishdir
  

Xalqaro valyuta fondining asosiy tamoyillari:

• 
  valyuta kurslarini o‘zgartirish yoki xalqaro valyuta tizimini boshqarishdan bosh tortishni ta’qiqlash;
  
• 
  valyuta tangligini to‘xtatish uchun valyuta bozorlarida tazyiq o‘tkazishlarda majburiyatlar olish;
  
• 
  har bir mamlakat tomonidan o‘zlarini valyuta tazyiqi siyosatida sheriklarning manfaatlarini hisobga olish majburiyatlarini qabul qilishdir.
  

Hozirgi davrda Xalqaro valyuta fondiga a’zo bo‘lgan davlatlarning soni 181 tani tashkil qiladi.
Tashkilotga a’zo bo‘lish XVF tomonidan belgilangan muddat va XVF tomonidan aniqlangan shartlar asosida ochiqdir.
XVF ning yuqori rahbarlik organi bo‘lib, boshqaruv Kengashi hisoblanadi, hamda ular ishtirokchi mamlakatlarning vakllaridan iborat bo‘lib 5 yilga tayinlanadi.
Kengashning vazifasiga: Bitim moddalarini o‘zgartirish, a’zo davlatlarni qabul qilish va chiqarish, sarmoyalar qismini aniqlash va ularning mikdorini qayta ko‘rish, ijroiya shartnomalarini tanlash kiradi.
Boshqaruvchilar kengashi yiliga bir marta to‘planadi va odatda Nizomga binoan boshqa organlar ko‘rishi mumkin bo‘lmagan masalalar yuzasidan qarorlar qabul qiladi. Boshqaruvchilar yangidan doimiy boshqaruv organini ta’sis etish, ya’ni jahon valyuta tizimining boshqarilishini nazorat qilish uchun vazirlar darajasida Kengashini tuzishi mumkin.
Ijroiya kengashi (Direktorat) Xalqaro valyuta fondining joriy ishlariga javob beradi. 24 ta ijroiya direktorlarning yettitasi eng yukori kvotaga ega bo‘lgan mamlakatlar tomonidan tayinlanadi, qolganlari esa boshqa davlatlarning boshqaruvchilari tomonidan minqaviy vakolatlik tamoyillari saqlangani holda boshqaruvchilar tomonidan saylanadi. Tayinlash va saylash ikki yilda bir marta o‘tkaziladi.
Odatda, direktorat ma’muriy departament tomonidan tayyorlangan ma’lumotlar va ma’ruzalar asosida qarorlarni qabul qiladi.
1947-yilda Fondga 49 ta mamlakat a’zo bo‘lib kirgan edi va ulardagi umumiy kvota summasi 7,7 mlrd. dollar tashkil qilgandi.
Xozirgi davrda to‘plangan sarmoyalar 120 mlrd. dollarni tashkil qiladi. Ulardan 2/3 qismi sanoati rivojlangan mamlakatlarga oid bo‘lib, shu jumladan, AQSh niki 19,6 foizni, Germaniya va Yaponiya 6,1 foizdan, Fransiya va Buyuk Britaniya 5,48 foizdan tashkil etadi.
Kvota mikdoriga qarab XVF raxbar organlaridagi davlatlar o‘rtasidagi ovozlar taqsimlanadi. Har bir davlat 250 ovozga ega bo‘ladi, plyus xar 100 ming erkin harakatlanuvchi valyutaga bittadan ovoz qo‘shiladi.
Yakunida barcha ovozlarning 59,6 foizi AQShga va Yevropa hamkorligi mamlakatlariga qaraydi.
Jamg‘armaga a’zo davlatlarning xar biri SDR bilan hisoblanadigan kvotaga ega. U jamg‘arma bilan bo‘ladigan moliyaviy va tashkiliy munosabatlarda asosiy rol o‘ynaydi. Birinchidan, jamg‘armadagi ovozlar sonini belgilaydi (250 nominal ovozdan ortiq), har 100 ming SDR kvotaga bir ovoz to‘g‘ri keladi. Ikkinchidan, jamg‘armaning moliyaviy mablag‘lariga imkoniyat ochib beradi. Uchinchidan, SDR ning taqsimlanishida u a’zoning xissasini belgilab beradi. Moddalarga binoan, kengashning boshqaruvchilari kvotalarini belgilashda uning hajmini 5 yilga mo‘ljallangan holda belgilashi zarur.
XVF bank hisoblanmaydi, va omonatchilar, mablag‘ oluvchilar o‘rtasida dallollik vazifasini o‘tamaydi. Jamg‘arma 125 mlrd. AQSh dollari hajmida moliyaviy resurslarga ega. Mablag‘lar badal, a’zo davlatlar ssudalari asosida yuzaga keladi. Ayrim holatlarda XVF qo‘shimcha pul mablag‘larini ba’zi davlat tashkilotlaridan xam olishi mumkin. Unga a’zolik to‘lovlari mikdori iqtisodiy rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. A’zolik to‘lovlarining 25 foizi zahira aktivlari bo‘yicha to‘lanib, SDR yoki shunga teng keladigan valyutalar shaklida, qolgan qismi davlatning milliy valyutasida to‘lanadi. XVF ning pul mablag‘larga bo‘lgan zaruriyati har 5 yilda tekshiriladi.
O‘zbekistonga berilgan kvota 275,6 mln SDRni tashkil etadi. Undan 25 foizini qaytarib olish mumkin, qolgan summa veksel to‘lovlari shaklida to‘lanadi. Yuqorida ta’kidlaganidek, moliyaviy yilning oxirida hisob-kitoblar bo‘yicha aniqlangan farq O‘zbekiston tomonidan 1999-yil uchun to‘landi. Kreditlarni qoplash muddati esa 2001-yildan boshlangan.
Jami XVF tomonidan berilgan kreditlar 135,625 mln. SDR yoki u taxminan 198,013 mln AQSh dollarini tashkil etadi.
O‘zbekistonda XVF ning doimiy vakolathonasi mavjud. Mamlakatda olib borilayotgan islohatlar va iqtisodiyotning joriy xolatini o‘rganish maqsadida uning vakillari vaqti-vaqtida tashrif buyurishadi, XVF ga bo‘lajak munosabatlar bo‘yicha takliflar kiritishadi.
Jamg‘arma tomonidan kadrlarni tayyorlash, ularni qayta tayyorlash maqsadida ham texnik yordam berilmoqda.
Har yili XVF va uning institutlarida Markaziy bank, Moliya vazirligi, respublikani boshqa muassasalaridan hodimlar o‘qib, o‘z malakalarini oshirmoqda.