Xalqaro moliya munosabatlari

21 P.И .Хасбулатов. М еж дународны е эконом ические отнош ения. У чеб­
ник. — М.: Юрайт, 2012. С. 459-460.
193

---

— T M K l a r asosiy m a sa la la r bo‘yich a yagona m ark azd an
boshqariluvchi dunyo ning ko‘piab m a m la k a tla rid a bo‘lin m a la r, 
sho‘ba k o m p an iy alarin i jo ylash tirish ga asoslangan xalqaro ishlab 
ch iq arish t iz im in i s h ak llan tirish ad i;
— T M K l a r ularga yuqori d ara jad a afz a llik beruvchi ko‘p m il- 
latli ak sio n erlik kapitaliga egalik q ilishadi;
— T M K l a r dunyo ning turli m in taqa va m a m la k a t la ri o ‘rtasida 
turli x ild a g i resurslarni (kapital, ishchi kuchlari va boshq.) taqsim - 
lash n i s a m a ra li larzda a m a lg a oshiradi;
— T M K l a r ilm iy tadqiqotlar va tajriba ko nstruktorlik ish- 
lari, n ou-xaular, yangi m ah sulo tlar va texnolo giyalarni jo r iy etish 
h a m d a o m m ala sh tirish , ilm iy tadqiqotlarni m o liyalashtirish so- 
h a la rid a uzluksiz laoliyat olib borishadi.
— m a m la k a t la r o‘rtasidagi xalqaro iqtisodiy, ilm iy-tad q iq o t 
va texnologik h am korlik a lo q a la rin in g kengayishiga faol yordam 
ko ‘rsatadi;
K o rpo ralsiyalar yuqoridagi xususiyatli belgilarga ega bo‘lgan 
holda tr a n sm illiy korporatsiya m a q o m in i oladi. H ozirgi k u n d a
faoliyat ko'rsatayotgan ko‘p gin a ko rporatsiyalar m a z k u r x u s u si­
yatli b e lg ila rn in g barchasini o‘zida m ujassam lashtirgan .
Z am o n a v iy jah on iqtisodiyotida tra n sm illiy va o ddiy ko rp o ­
ratsiy alar o ‘rtasidagi chegara yetarlicha farqlan m aydi, ch un k i iq- 
tisodiyot g lo b a llash u v in in g rivojlanishi orqali t a ’m in o t bozorlari, 
ishlab ch iqarish h am da m u lk c h ilik m unosabatlarida b a y n a lm i- 
n allash u v ja ra y o n la ri kuchaym oqda. S h u n in g uchitn tadqiqotchi- 
la r to m o n id an T M K la r n i ajratishda turli m iq d o riy m ez o n lard an
fo yd a lan ila d i.
D astlab 19 60 -y illard a Birlashgan M illa tla r T ashkiloti to m o n i­
d a n y i l l i k ay la n m a si 100 m ln do llardan ortiq bo‘igan ham da 
k a m id a oltita m a m la k a td a o‘z in in g filia lla rig a ega b o ‘lgan k o rp o ­
ra tsiy a la r T M K l a r ju m la s ig a kiritildi. K e y in c h alik esa T M K la r n i 
ajratish d a bir qator m ezo n lar qo‘llan ila boshladi. H ozirgi kunda 
B M T to m o n id a n q u yid a gi xususiyatli belgilarga ega bo 'lgan kor­
p o ra tsiyala r T M K ju m la s ig a kiritiladi:
194

---

— m a rk a z la sh g a n boshqaruv tiz im i asosida m uvofiqlashtiril- 
gan iqtisodiy siyosatni y u ritis h i;
— ishlab ch iqarish b o ‘l in m a la r in in g m a jb u riy a tla r h am d a 
resurslar a lm a sh in u v id a b ir-biri b ila n faol h am k o rligi;
— y i llik savdo h ajm i 1 m lrd d o lla rd an kam boMmasligi;
— u m u m iy m o liyaviy a y la n m a m a b la g ‘la r in in g 1/5 q ism id a n
1/3 q ism ig ac h a xorijdagi o p e ra tsiy a la rg a to‘g ‘ ri kelishi;
— xorijdagi aktivlar ulushi 25 foizidan kam b o 'lm aslig i;
— f ilia lla r i oltitadan k a m b o ‘lm a g a n m a m la k a t la r d a m avjud 
b o ‘lishi.
T ra n sm illiy ko rpo ratsiyalar y u z a g a k e lish in in g asosiy sababi 
m i lliy davlat ch e g a ra la rid a n ch iquv chi ishlab ch iqarish k u c h la ri- 
n in g rivojlanishi asosida kapital va ish lab ch iq a ris h n in g b a y n a lm i-
n allash u v i hisoblanadi.
K apital va ishlab c h iq a ris h n in g b a y n a lm in a lla s h u v i xorijda 
k o ‘p sonli bo‘lin m a la r ig a cga b o ig a n y ir ik k o m p a n iy a la rn i tash- 
k il etish va m illiy k o rp o ratsiy alarn in g tra n sm illiy g a a y la n is h i 
orq ali xo‘ja l i k a lo q a la r in in g ek sp an siyasi xususiyatiga ega boMadi. 
K a p italn i xorijga ch iqarish x a lq aro ko rp o ratsiyalarn i ta sh k il etish 
va rivojlantirish da m u h im o m il hisoblanadi.
T ra n sm illiy k o rp o ratsiy alar y u z a g a k e lish in in g sabablari 
qato riga, iqtisodiyot ta rm o q la rid a ishlab c h iq a ris h n in g keng 
k o ‘la m lig in i ta’m inlovchi y u q o ri iqtisodiy sam a ra d o rlig in i kiritish 
lozim . K uchli raqobatlashuv sh aro itid a raqobat k u ra sh ig a dosh 
berish z aru riy ati xalqaro k o ‘la m d a k a p ita l va ishlab c h iq a ris h n in g
b ir jo y ga to‘p la n ish iga im k o n ya rata d i. N atijada yu q o ri foyda 
olish va ishlab ch iq arish x a r a ja t la r in i k a m a y tirish im k o n iya ti y u ­
z a g a keladi h am d a global m iq y o s d a o q ilo n a faoliyat s h a k lla n a d i.
T M K l a r riv o jlan ish in in g uchta aso siy bosqichini ajratib 
k o ‘rsatish rnum kin:
B irin c h i bosqich X X a s rn in g boshlariga to‘g ‘ri kelib, bu bos- 
q ich d a T M K la r tom on idan iqtisodiy jih a td a n kam rivojlan- 
g a n xorijiy m a m la k a tla rn in g xom ashyo ta rm o q larig a investitsiya 
m a b la g ‘lari yo‘n altirildi, sh u n in gd ek , t a ’m in o t va sotuv bo‘lin m a la r i
195

---

tashkil etildi. B u paytda xorijda yuqori texnologiyaii sanoat ishlab 
c h iq aris h larin i tashkil qiiish foyda keltirmasdi. C h un k i bir tom on- 
dan qabul qiluvchi n ia m lak a tlard a zaru riy m a la k a li m utaxassis- 
lar yetishm asdi, texnologiyalar esa hali yuqori darajad a avtom at- 
lashgan tizim g a ega einasdi. Boshqa tomondan esa, korxonalarga 
yangi texnologiyalarni jo riy etish natijasida u la rn in g jo r iy ishlab 
chiqarish holatida yuzaga keladigan vaziyatni hisobga olish lozim 
edi. Ushbu davrda transm illiylashuv jarayoni turli m a m la k a tla r 
firm a la rin in g birlashishi, ular tom onidan ta’minot bozorlarining 
bo'lib o linishi h am da kelishilgan narx siyosatining y u ritilish id a
namoyon bo‘ldi.
T ra n sm illiy korporatsiyalar riv ojlanishining ik k in c h i bos- 
qichi XX asrn in g o ‘rta la rig a tegishli bo4ib, bu bosqichda nafaqat 
rivojlanayotgan n ia m la k a tla rd a , balki rivojlangan n ia m la k a tla rd a
ham xorijiy ishlab ch iqarish b o 'lin m a la r i rolin in g ku c h ayish i so- 
d ir b o ld i. Xorijiy ishlab ch iqarish b o ‘]in m a la ri h am oldin T M K
uchun asosiy m a m la k a td a ishlab ch iq arilgan m ah su lo tla rn i ishlab 
ch iqarishga ixtisoslasha boshladi. A s ta -s e k in lik bilan T M K la r -
n in g xorijiy boMinmalari m a h a lliy bozorlardagi ta lab n i qo n d irish - 
ga yo‘n altirilg an faoliyatini kuchaytirdilar. Oldin jah o n xo‘ja lig id a
xalqaro k a rte lla r faoliyat yuritgan bo'lsa, so‘ngra m ustaqil tashqi 
iqtisodiv strategiyasin i a m a lg a oshiruvchi yetarlicha y ir ik m illiy
k o m p a n iy a la r vujudga keldi.
T M K la r soni va u lar a h a m iy a tin in g ortishi ko‘proq 19 60 -y il- 
la rd a fa n -te x n ik a in q ilo b in in g ta’siri ostida sodir bo‘ldi. Y angi 
te x n o lo g iy alarn in g jo riy etilishi va ishlab ch iqarish operatsi- 
y a la r in in g y a n a d a soddalashtiri 1 ishi natijasida faoliyat k o ‘la m in i 
y a n a d a k e n g a y tirish g a im ko niyat yaratild i. Transport va axborot 
t iz im la r in in g rivojlanishi, o‘z navbatida m a z k u r im k o n iy a tn i 
a m a lg a o s h irish g a yordam berdi.
S h u n in g d ek , m a z k u r bosqichda T M K la r tom o n id an ishlab 
ch iq arish resu rslari arzon bo‘lgan m a m la k a tla rd a bo‘lin m a la r n i 
tashk il etish ga q ara tilg an strategiya a m a lg a o sh irilis h i k u c h ay - 
tirildi.
196

---

X X a s rn in g oxirida T M K la r riv o jla n ish in in g zam o n aviy bos 
q ich i y u z a g a keldi. T M K l a r riv o jla n ish in in g m a z k u r bosqichiga 
xos b o ‘lgan xususiyat u la r to m o n id an ishlab ch iq arish ta rm o q la - 
rin i ta s h k il etishni global k o 'la m d a a m a lg a o sh irilis h id a nam oyon 
bo'ldi.
T M K l a r to m o n id an xorijiy bo‘l in m a la r n i ta s h k il etish strate- 
g iy a sid a m a m la k a t la r d a g i ishlab c h iq arish x a ra ja tla ri t a h lili h a m -
d a ish lab ch iq a rilish i re jalash tirilg an m ah s u lo tla rg a bo‘ lgan talab 
dara jasi m u h im o ‘rin tutadi.
T M K l a r o ‘z faoliyati d av o m id a x a lq aro ish lab ch iqarish b ilan
ja h o n savdosini o‘zaro birlashtirish ga erish d ilar. U la r o‘z la r in in g
xorijiy b o 'lin m a la r i va sho'ba ko rxo n alari o rq ali d u n yo n in g o ‘nlab 
m a m la k a t la r id a ya go n a ish lab ch iq arish va m o liy a strategiyasi 
bo ‘y ic h a faoliyat y u ritish a d i.
Z a m o n a v iy ja h o n
xo‘j a li g id a
T M K l a r
rolini 
q u yid a g i 
ko‘r s a tk ic h la r yo rd a m id a ko‘ rish m u m k in :
— T M K l a r jah o n savdosining qariyb 2/3 q ism in i nazorat etadi;
— dunyo sanoat ishlab c h iq a r is h in in g ta x m in a n 1/2 qismi 
T M K l a r hisobiga to‘g ‘ri keladi;
— T M K l a r bo‘lin m a la r id a barcha ish b ilan band a h o lin in g
q a riy b 10% faoliyat y u rita d i;
— ja h o n d a g i mavjud patent, litsen ziy a va n o u -x au la rn in g
d e y a rli 4/5 qism i T M K l a r to m o n id an n az o rat q ilin a d i.
T M K l a r faoliyati 
riv ojlanishini 
r a g ‘b atlan tirish d a davlat 
m u h im rol o‘yn aydi. B u n d a h u k u m a t x a lq aro shartn o m alar, 
iq tiso d iy va savdo b irla sh m a la ri, tu rli x ild a g i d avlatlararo keli- 
sh u v larn i tuzish asosida xorijiy in v estitsiya larn i ja lb etish h a m d a
t a ’m in o t bozorlari bilan t a ’m in la sh o rqali o ‘z T M K la r i fao liy atin i 
r a g ‘b atlan tirad i.