Xalqaro iqtisodiy munosabatlar kafedrasi а. М л ы м о V, Z. M. Otaqo‘z iy e

4-rasm . P u l bozori 
5-rasm. K eynsian raodelidagi Investisiya va
ja m g 'a rm a la r
Keyns bu talqinni quyidagicha asosladi: bir xil darajadagi foiz 
stavkasida amaldagi investisiyalar jamg‘armalar bilan mos tushmasligi 
mumkin, chunki investisiyalar va jamg‘armalar turli iqtisodiy agentlar
31

---

orqali amalga oshiriladi, bu agentlar esa (firmalar, uy xo‘jaliklari) turli 
maqsadlami ko‘zlaydilar. Investisiyalami firmalar, jamg‘armalarni esa 
uy xo‘jaliklari amalga oshiradilar. Investisiya hajmini belgilab beruvchi 
asosiy omil Keyns fikricha foiz stavkasi darajasi emas, balki investisiya- 
dan kutilayotgan sof foyda normasidir. Keyns buni kapitalning chekli 
samaradorligi deb ataydi. Investor kapitalning chekli samaradorligi kat- 
taligini foiz stavkasi bilan taqqoslab investision qaror qabul qiladi. Agar 
birinchisi ikkinchisidan katta boMsa, u holda investor investisiya loyi- 
hasini moliyalashtiradi (agar investor tomonidan kapitalning chekli 
samaradorligi 100% deb baholansa, u holda kredit 90%ga teng foiz 
stavkasida ham olinadi, agarda u 
9%
deb baholansa, u holda investor 
10%lik foiz stavkasini olmaydi). Jamg‘armalar hajmini belgilab beruv­
chi omil ham foiz stavkasi boimay, ixtiyordagi daromad hajmi hisobla­
nadi (ID=S+S). Agarda kishining ixtiyoridagi daromadi katta boMmasa 
va bu daromad kundalik harajatlarga ham arang yetsa, u holda juda yu­
qori foiz stavkasida ham kishilar jamg‘arma qilolmaydilar (jamg'arish 
uchun hech bo‘lmaganda jamg‘ariladigan biror narsa bo‘lishi lozim). 
Shuning uchun Keyns jamg'armalar foiz stavkasiga bogMiq emas deb 
hisobladi va XIX asr fransuz iqtisodchisi Sarganning iqtisodiy adabiyot- 
larda “Sargan samarasi” deb nom olgan dalil (argument) idan foydalanib 
shunday ta’kidlaydi: agar kishilar ma’lum vaqt ichida qayd qilingan 
mablag‘ni yigMb olmoqchi boMsalar, bunda jamg'armalar va foiz 
stavkasi o‘rtasida teskari bogMiqlik boMadi. Agar biror kishi pensiya- 
gacha 10000$ga ega bo‘lmoqchi boMsa, u foiz stavkasi 10%ga teng 
bo‘lganda yiliga 1000$dan, foiz stavkasi 20% bo‘ Iganda esa 5000$dan 
jamg‘arishi kerak boMadi. Keynsian modelidagi investisiyalar va 
jamg‘armalaming o‘zaro nisbati grafik ko‘rinishda 5-rasmda berilgan. 
Jamg'armalar foiz stavkasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bogMiq boMganligi sa- 
babli, ularning grafik ko‘rinishi vertial chiziqdan, investisiyalar esa foiz 
stavkasiga nisbatan kamroq bogMiq boMganligi uchun qiya, pastga 
egiluvchan ko‘rinishga ega. Agar jamg‘armalar S2 gacha ortsa, u holda 
muvozanat foiz stavkasini aniqlab boMmaydi, chunki investisiya egri 
chizigM va yangi jamg‘arma egrisi S2 kesishadigan nuqta mavjud emas. 
Demak, muvozanat foiz stavkasi Re ni boshqa bozorda, ya’ni pul bozo- 
ridan topish lozim (pulga boMgan talab va taklif nisbati orqali) (4-rasm).
- 
barcha bozorlarda pullar noelastik (qattiq) ekan, bozorlar mu­
vozanati toMiq bandlik sharoitida o‘matilmaydi. Mehnat bozorida 
(3-a rasm) nominal foiz stavkasi Wi darajada, firmalar ishchilarga L2 
miqdorda talab bildirganda o‘matiladi. LF va L2 o‘rtasidagi farq-
32

---

ishsizlar. Bu holda ishsizlik ishchilar berilgan nominal ish haqi 
stavkasini rad etgani uchun emas, ushbu stavkaning qattiqligi sababli 
sodir boMadi. Ishsizlik ixtiyoriy holatdan majburiy holatga aylanadi. 
Ishchilar pastroq stavkada ishlashga rozi boMadilar, ammo tadbirkor­
lar bunday ish haqi stavkasini pasaytirishga haqli emaslar. Ishsizlik 
jiddiy iqtisodiy muammoga aylanadi.
Tovar bozorida ham narxlar ma’lum Pi darajada “yopishib” 
qoladi (3-v rasm). Yalpi talabning yalpi daromadlar pasayishi nati­
jasida kamayishi ishsizlik tufayli (eslatib oMamiz, ishsizlik bo4yicha 
nafaqalar toManmaydi), shuning uchun iste’mol xarajatlarining 
pasayishi barcha ishlab chiqarilgan mahsulatlami sotish mumkin 
emasligiga olib keladi (Y2 < Y*) va resessiya (ishlab chiqarishning 
tushib ketishi) sodir boMadi. Iqtisodning pasayishi investorlar kayfi- 
yatiga ta’sir etadi va natijada investision xarajatlaming pasayishiga 
olib keladi. Yalpi talab yanada tushib ketadi.
xususiy sektoming xarajatlari (uy xo‘jaliklarining iste’mol 
xarajatlari va firmalaming investision xarajatlari) yalpi talabning po­
tensial ishlab chiqarish hajmiga to‘g‘ri keladigan, ya’ni resurslaming 
toMiq bandlik sharoitida ishlab chiqarilgan hajmiga teng boMgan 
yalpi talab hajmini ta’minlay olmaydi. Shuning uchun iqtisodda yoki 
tovar va xizmatlarga o‘zining talabini bildiruvchi, yohud xususiy 
sektor talabini rag‘batlantirib, yalpi 
talabni ko‘paytiradigan 
qo‘shimcha makroiqtisodiy agent paydo boMishi lozim. Bunday 
agent davlatdir. Shu tariqa Keyns davlatning iqtisodiy jarayonlarga 
aralashuvi va iqtisodni davlat tomonidan tartibga solish (davlat 
aktivligi) ni asosdab berdi.
- 
asosiy iqtisodiy muammo (resurslar bandligi toMiq boMmagan 
sharoitda) yalpi taklif muammosi boMmay, endi yalpi talab 
muammosi hisoblandi. Keynsian modeli iqtisodni yalpi talab to­
monidan o‘rganuvchi “demand-side” modelidir.
davlatning barqarorlik siyosati, ya’ni yalpi talabni tartibga 
soluvchi siyosat iqtisodga qisqa muddatda ta’sir etar ekan, u holda 
Keynsian modeli iqtisodni qisqa muddatda (“short-run” modeli) tas- 
virlovchi modeldir. Keyns uzoq davrga nazar solishni, iqtisodni uzoq 
muddatda o‘rganishni lozim deb hisoblamagan. U: ’’Uzoq davrda biz 
barchamiz murdalarmiz”, -deydi (“In long run we are all dead”).
Iqtisodiyotni yalpi talabga ta’sir etish yoMi bilan (birinchi 
navbatda fiskal siyosat choralari bilan) tartibga solish, davlatning
33

---

yuqori darajada iqtisodga aralashuvini nazarda tutgan Keynsian us- 
Iubi II-Jahon urushidan keyin rivojlangan mamlakatlarga xarakterli 
edi. Ammo iqtisodda inflyatsion jarayonlaming kuchayishi va 
ayniqsa 70-yillar neft “shok”i oqibatlari birinchi navbatga yalpi ta­
labni rag‘batlantirishni emas (chunki bu inflyatsiyani yanada ku- 
chraytirib yuborar edi) yalpi taklif muammosini hal etishni qo‘ydi. 
’’Keynsian inqilobi” o‘miga “neoklassik kontrrevolyusiya” keldi. 
Iqtisodiy nazariyada neoklassik yo‘nalishning asosiy oqimlari bular:
1) Monetarizm (“monetarist theory”) ;
2) “Taklif iqtisodi” nazariyasi (’’supply-side economics”) ;
3) Rasional kutishlar nazariyasi (“rational expectations theory”). 
Neoklassik konsepsiyalarda asosiy e’tibor makroiqtisodiyotning
mikroiqtisodiy asoslari tahliliga qaratiladi. Neoklassik oqim vakillari 
qarashlarining “klassik maktab” namoyandalari g‘oyalaridan farqi 
shundaki, ular klassik model qoidalarini zamonaviy iqtisodiy sharo- 
itga mos holda qo‘llashadi va iqtisodni qisqa muddatda yalpi taklif 
tomonidan 
tahlil 
etishadi. 
Neokeynsian 
yo‘nalish 
vakillari 
o‘zlarining konsepsiyalarida shuningdek zamonaviy iqtisodning in­
flyatsion xarakterini hisobga oladilar. Shuning uchun zamonaviy 
makroiqtisodiy nazariyada neoklassik va neokeynsian qarashlaming 
o‘zaro 
qarama-qarshiligi 
emas, 
balki 
zamonaviy 
iqtisodiy 
jarayonlami nazariy jihatdan tushuntirib beradigan nazariy konsepsi- 
yani ishlab cliiqish haqida so‘z boradi. Bunday yo‘l tutish esa “main 
stream” nomini olgan.