Xalqaro iqtisodiy munosabatlar kafedrasi а. М л ы м о V, Z. M. Otaqo‘z iy e

Strukturaviy ishsizlik 
ishchi kuchlari talabi tarkibidagi 
o‘zgarishlar bilan bogMiq boMib, majburiylik xususiyatiga ega. Inson 
ehtiyojlarini doimiy o ‘sib borishi va fan-texnika taraqqiyoti eski tar- 
moqlami yo'qolib borishiga, hamda yangilar paydo boMishiga, nati- 
jada iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurishga olib keladi. Bu esa, o‘z 
navbatida, ishchi kuchlariga boMgan talabning tarkibini o ‘zgartiradi,
58

---

xodimlar ixtisosini va malakasini o ‘zgarishini talab qiladi. Bunga esa 
ma’lum vaqt kerak boMadi. Shuning uchun ham mehnat bozoridagi 
muvozanatning bunday buzilishi uzoqroq davom etadi va struk­
turaviy ishsizlik jiddiy muammo hisoblanadi. Ammo u friksion ish­
sizlik kabi har qanday rivojlanayotgan iqtisodiyotda muqarrardir.
Davriy ishsizlik ishlab chiqarishning tushib ketishi va ishchi 
kuchlariga talab yetarli emasligi natijasida kelib chiqadi. Davriy 
pasayish tovar va xizmatlarga boMgan yalpi talabni pasayishini, 
shunga muvofiq yalpi taklifning kamayishini, oqibatda aholini ish 
bilan bandligini qisqarishini va ishsizlikning o ‘sishini bildiradi.
Modomiki, jamiyatda friksion va strukturaviy ishsizlik muqarrar 
ekan, toMiq bandlik ishsizlikni mutlaq yo‘qligini bildirmaydi va do­
imo ishchi kuchini 100% dan kam deb hisob qilib kelinadi.
Boshqa o‘tish davri iqtisodiyoti mamlakatlari kabi, 0 ‘zbekis- 
tonga ham, ishsizlikning yuqorida sanab o‘tilgan ko‘rinishlari taal- 
luqlidir. Ayniqsa, strukturaviy ishsizlik o‘ta muhim muammoga ay- 
lanmoqda. Chunki respublika iqtisodiyotida ilm-fanga asoslangan 
ishlab chiqarishni tashkil etishga yo‘naltirilgan yirik tarkibiy siljish- 
lar amalga oshirilmoqda, hamda umumittifoq mehnat taqsimoti nati­
jasida haddan ziyod keng tarqalgan tarmoqlar yoki eskilari qisqar- 
tirilmoqda.
3. Ishsizlikning tabiiy darajasi (to‘la bandlik) va iqtisodiyotning 
ishlab chiqarish potensiali
Ishsizlikning tabiiy yoki me’yordagi darajasi - bu aholini ish 
bilan toMiq bandlik sharoitidagi ishsizlik darajasidir. U sodir boMishi 
mumkin, qachonki ishchi kuchi bozori muvozanatlashgan boMsa, 
ya’ni ish qidiruvchilar soni bo‘sh ish joylari soniga muvofiq kelsa. 
Bunday holatda mavjud boMgan barcha ishlab chiqarish quvvatlari 
toMiq harakatga keladi.
Iqtisodiyotda ishchi kuchining tabiiy darajasi ijobiy hodisa sifatida 
qabul qilingan, chunki friksion va strukturaviy ishsizlikda ishdan mah- 
rum boMgan shaxslarga maqbul keladigan yangi ish joyini topish uchun 
ma’lum vaqt kerak boMadi. Bu davrda ular mehnat bozoriga taz’yiq 
ko‘rsatmaydi. Faqat ishchi kuchi taklifida bozor talabini yanada 
toMiqroq hisobga olishga qaratilgan tarkibiy o‘zgarishIar boMadi.
Ishsizlikning tabiiy darajasi yoki toMiq bandlik sharoitidagi ish­
sizlik darajasi friksion va strukturaviy ishsizlik darajalarining yigMn- 
disi sifatida aniqlanadi.
59

---

Odatda ishsizlikning haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan 
yuqori va ishlab chiqarish quwatlari to‘liq ishlatilmaydi. Ko'pgina 
mamlakatlarda iqtisodiy resurslardan toMiq foydalanmaslik holatlari 
mavjud. Ammo, kamdan - kam paytlarda, masalan urush harakatlari 
ketayotgan davrda, iqtisodiy resurslar, shu jumladan ishchi kuchiga 
talabning keskin o‘sib ketish natijasida ular ishlab chiqarishga to‘liq 
safarbar qilinadilar va natijada ishsizlikning tabiiy darajasidan past 
boMgan ishsizlik holati paydo boMadi.
Ishsizlikning tabiiy darajasi doimiy miqdor deb hisoblanmaydi. 
Har bir mamlakatda friksion va strukturaviy ishsizlik ko‘ lami iqtiso­
diy vaziyatning me’yoriy - huquqiy asoslaming aholi turmush tarzi- 
ning o‘zgarishiga bogMiq holda o‘zgarib turadi. Hozirgi vaqtda ish­
sizlikning tabiiy darajasi 6-7% atorofida qabul qilingan boMsada, 
biroq, bu foizlar turli mamlakatlar bo‘yicha tebranib turishi mumkin.
Barcha mavjud resurslardan toMiq foydalanish yoki ishsizlikning 
tabiiy darajasi holatida iqtisodiyotda yaratilishi mumkin boMgan 
mahsulot hajmini iqtisodiyotning ishlab chiqarish potensiali deb 
ataladi. Odatda mahsulotni haqiqiy ishlab chiqarilishi hajmi potensial 
ishlab chiqarilishi bilan teng boMmaydi: iqtisodiy pasayish davrida u 
potensial hajmdan past, iqtisodiy ko‘tarilishlar davrida, aksincha, 
barcha ishlab chiqarish omillaridan maksimal foydalanish natijasida 
yuqori boMadi.
Mahsulotni potensial va haqiqiy ishlab chiqarilishi o‘rtasidagi 
farq YaMM hajmining uzilishi yoki orqada qolishi deb ataladi. U 
potensial ishlab chiqarishga nisbatan foizda aks etadi.