|
7-BOB. AUDITNING IShChI STANDARTLARI
7.1. Auditorlik dalillar va ularni olish usullari
Auditorlik
tekshiruvi
davomida
auditor
chiqaradigan
qarorlarining
asoslanganligini ko’rsatish uchun isbot yig’adi. Tekshirish davomida yig’ilgan va
tahlil qilingan ma’lumotlar auditorning qaror qabul qilishi uchun asos bo’lib xizmat
qiladi va auditorlik dalillari deyiladi.
Auditorlik isbotlari hamda dalillari nafaqat auditorlarga, balki ushbu
dalillardan asosiy foydalanuvchilar qatoriga kiradigan korxona rahbariyati uchun ham
juda zarur hisoblanadi.
Korxona rahbariyati uchun axborotlar tarkibi mansabdor shaxslarning
bajaradigan funktsiyalariga qarab aniqlanadi. Masalan, korxona mulkdorlari,
ta’sischilari hamda rahbari uchun avvalo mablag’larning miqdori hamda likvidligi,
soliqqa oid munosabatlar, foydaning taqsimlanishi, dividendlarning hisoblanishi kabi
ma’lumotlar zarur bo’ladi.
Menejerlar uchun esa asosan foydaning miqdori va me’yori, tannarx hamda
rentabellik, korxonaning to’lovga qobiliyatlilik darajasi kabi ma’lumotlar zarur.
Bevosita korxonadan moliyaviy manfaat mavjud tomonlarga auditorlik
xulosasi bilan tasdiqlangan tashkilotning moliyaviy hisoboti ishonchli ma’lumotlari
taqdim etiladi.
Boshqa tashqi foydalanuvchilarga soliq to’lovlari, byudjetdan tashqari
fondlarga ajratmalar xususidagi ma’lumotlar taqdim qilinishi mumkin.
Barcha tomonlarning axborotga bo’lgan talabini qondirish maqsadida auditor
korxona moliya-xo’jalik faoliyatini, uning moliyaviy hisobotini tekshiradi. Bunday
vaziyatda auditordan auditorlik dalillari va isbotlarini olish talab etiladi.
Auditorlik
tekshiruvi
davomida
yig’iladigan hujjatlarning miqdori
cheklanmagan. Auditor o’zining malaka talablaridan kelib, buxgalteriya hisobotining
ishonchliligini tasdiqlovchi isbot va dalillarning miqdorini mustaqil holda belgilaydi.
Auditorlik isbotlari va dalillarini yig’ishda moliyaviy axborotlarning rad
etilishi mumkinligini inobatga olgan holda isbot yig’ish usullarini tanlashi mumkin.
82
Auditorlik isbotlari, avvalo, relevant hamda to’liq bo’lishi lozim. Isbotlarning
relevantligi biror-bir muammoni hal qilishda uning o’rnini aniqlashni bildirsa,
to’liqlik esa har bir aniq vaziyatda ichki nazorat tizimini baholash va auditorlik
xulosasining to’g’riligi ehtimolligi asosida aniqlanadi. Har qanday holatda auditor
yig’ilgan dalillar auditorlik xulosasini yozish uchun foydali bo’lishini nazarda tutishi
lozim.
Auditorlik isbotlari ichki, tashqi hamda aralash bo’lishi mumkin.
Ichki dalillar mijozdan og’zaki so’rov yoki yozma tasdiq asosida olinishi
mumkin. Tashqi dalillar 3-shaxsdan yozma tasdiq asosida olinishi mumkin. Aralash
dalillar mijozdan og’zaki yoki yozma tasdiq asosida hamda 3-shaxsdan tasdiqlangan
holda olinishi mumkin.
Auditor uchun eng qimmatli dalil tashqi dalillardir, so’ngra aralash hamda
ichki dalillar zarur bo’ladi.
Yozma shaklda yoki hujjat shaklida olingan dalillar og’zaki dalillarga nisbatan
ishonchli hisoblanadi. Yig’ilgan dalillar auditorning ishchi hujjatlarida aks ettiriladi.
Quyidagilar auditorlik dalillarini yig’ish manbalari bo’lib hisoblanadi:
-
iqtisodiy sub’ekt hamda 3-shaxslarning birlamchi hujjatlari;
-
iqtisodiy sub’ektning buxgalteriya hisobi registrlari;
-
iqtisodiy sub’ekt xodimlari va 3-shaxslarning og’zaki tushuntirishlari;
-
inventarizatsiya natijalari;
-
buxgalteriya hisoboti.
Xo’jalik muomalalarini kuzatish mobaynida yig’ilgan dalillar auditor uchun
muhim hisoblanadi.
Auditorlik isbotlari va dalillarining ishonchliligini aniqlashga bir qancha
omillar ta’sir qiladi: auditorlik tavakkalchiligi darajasi, turli xil manbalardan olingan
dalillarning turli-tumanligi va boshqalar.
Agarda auditor dalillarni turli xil manbalardan olsa, auditorlik tavakkalchiligi
kamayadi.
Auditorlik dalillarini yig’ish nafaqat buxgalteriya hisobotining ishochliligini
isbotlashga, balki mijozga turli xil tavsiyalar berishda ham qo’l keladi.
83
Auditning maqsadi, tekshiriladigan ob’ektlarni qamrab olish darajasi hamda
hujjatlarni qay darajada olishga bog’liq holda auditor tomonidan tekshiruv davomida
turli xil usullar ishlatilishi mumkin. Auditor tomonidan auditorlik tekshiruvi
davomida o’tkaziladigan usullarga quyidagilar kiradi:
1.
Inventarizatsiyada qatnashish yoki kuzatish;
2.
Ekspert bahosi;
3.
Xo’jalik yoki buxgalteriya muomalalarini bajarilishini kuzatish;
4.
Og’zaki so’roq;
5.
Yozma tasdiq olish;
6.
Mijozning 3-shaxsdan olgan hujjatlarini tekshirish;
7.
Mijoz korxonada tayyorlangan hujjatlarni tekshirish;
8.
Arifmetik hisob-kitoblarni tekshirish;
9.
Tahlil.
Inventarizatsiya. Inventarizatsiya – bu ma’lum bir vaqtga korxona mablag’lari
va ularning manbalarini haqiqiy mavjudligini, inventarizatsiya qilinayotgan ob’ektni
natura shaklida sanash, ya’ni qoldiqlarini hisoblash yoki hisob yozuvlarini tekshirish
yo’li bilan haqiqiy qilingan xarajatlarni belgilash.
Inventarizatsiya tekshiruv davomida eng keng qo’llaniladigan usullardan biri
bo’lib, uning yordamida joriy hisob ma’lumotlarining to’g’riligi tekshiriladi, hisobda
yo’l qo’yilgan xatolar aniqlanadi, hisobga olinmagan xo’jalik muomalalari hisobga
olinadi, moddiy javobgar shaxslar javobgarligi ostida bo’lgan mablag’larning butligi
nazorat qilinadi.
Auditor inventarizatsiya jarayonini kuzatishi yoki unda bevosita ishtirok etishi
ham mumkin. Inventarizatsiya yordamida auditor korxonaning buxgalteriya hisobi va
ichki nazorat tizimini to’g’ri baholashi mumkin.
Laboratoriya tekshiruvi. Bu usul korxonadagi moddiy boyliklarning fizik,
kimyoviy hamda biologik holatining qay darajada ekanligini aniqlashda qo’llaniladi.
Masalan, laboratoriya usuli yordamida bug’doyning namligi, sutning yog’lilik
darajasini, tayyorlangan ozuqaning sifatini tekshirish mumkin. Bu usul sud-
buxgalteriya ekspertizasini o’tkazishda ham qo’llaniladi.
84
Ekspert
bahosi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
