Xalq ta’limi vazirligi

Samarqand shahar xalq ta`limi tasarrufidagi 77-umumiy o`rta ta`lim maktabining fizika fani o`qituvchisi

Sirojeva Dilshodaning

fizika fanidan 7-“B” sinfi uchun

“Impulsning saqlanish qonuni.”

mavzusida tayyorlagan

DARS ISHLANMASI

Sana: 13.03.2020

Mavzu: Impulsning saqlanish qonuni.
Darsning texnologik xaritasi

Mavzu	Impulsning saqlanish qonuni
Maqsad	Impulsning saqlanish qonuni haqida o`quvchilarga ma`lumot berish, yopiq sistema hosil qiluvchi jismlarning impulslari haqida tushuncha hosil qilish, turmushda qo`llanilish ahamiyatini tushuntirish.
Vazifalar	O`quvchilarga impulsning saqlanish qonuni haqida ma`lumot berish, yopiq sistema hosil qiluvchi jismla ning impulslari haqida tushuncha hosil qilish, turmushdagi ahamiyatini tushuntirish orqali fanga bo`lgan qіziqishlarini oshirish.
O`quv jarayonining mazmuni	Impulsning saqlanish qonuni va uning tabiatda va texnikada keng qo`llanilishini o`rganish
O`quv jarayonining amalga oshirish texnologiyasi	Metod: Kichik ma’ruza orqali taqdimot, “Savol-javob”, “Klaster”, guruhlar bilan ishlash. Vosita: 7-sinf fizika darsligi, tarqatma savollar, sharcha, ip, taxta brusok, kom’yuter texnikasi, diopoektor, “Kompyuter Osiyo” ITPtomonidan yaratilgan o`quv filmi, o`quvchilar taqadigan emblemalar kadoskop, slaydlar. Nazorat: Og`zaki nazorat, guruhlarni baholash. Baholash. 5 ballik tizim asosida.
shakllantiriladigan tayanch va fanga oid kompetensiyalar:	Tk-1, Tk-2, Tk-3, Tk-4, Tk-5, Tk-6, Xk-1, Xk-3
Darsning turi:	Impulsning ta`lim texnologiyasi
Darsning usuli:	Adaptiv, aqliy hujum
Kutilayotgan natijalar	O`qituvchi. Impulsning saqlanish qonunini mavzusini hayotiy misollar orqali yoritish natijasida yuqori samaradorlikka erishadi. Interfaol metodlardan foydalanish orqali o`quvchilarning mustaqil fikrlashi, faolligi, darsga, fanga nisbatan qiziqishni orttiradi. O`z oldiga qo`ygan maqsadlariga erishadi. O`quvchi. Yangi bilimlarni egallaydi. Jamoada ishlash ko`nikmasi ortadi, nutqi ravonlashadi, o`z-o`zini nazorat qilishga o`rganadi.
Kelgusi rejalar	O`qituvchi. o`quvchilarni fizika faniga qiziqtirish yo`llari va pedagogik texnologiyalarni darsda tadbiq etish uchun o`z ustida ishlash, mavzuni kundalik turmush va fan-texnikada qo`llanilishi bilan tajribasini boyitish. O`quvchi. Impulsning saqlanish qonuni va uning tabiatda va texnikada keng qo`llanilishini o`rganish, qo`shimcha adabiyotlar bilan mustaqil ishlashni o`rganish. O`z fikrini ravon bayon qila olish.

Mashg`ulot bosqichlari.

Bosqichlar	Mazmuni	Metodlar	Vaіti
1-bosqich Tashkiliy іism	Salomlashuv. Mashg`ulotning borishi haqida tushuncha berish.	Og`zaki muloqot	3 daqіqa
2-bosqich	O`qituvchi ishtirokida o`tilgan mavzuni takrorlash va guruhlar bilan ishlash.	Guruhlarda ishlash, “Кластер” усулида guruhlar taqdimoti	10 daqiqa
3-bosqich Mavzu bayoni	O`qituvchi “Impulsning saqlanish qonuni” mavzusi yuzasidan o`quv filmini namoyish etish hamda mavzuning asosiy mazmuni to`g`risidagi ma’ruzasi (slaydlar hamda savollar asosida) – jamoaviy ish	“Savol-javob”, og`zaki bayon, tushuntirish, slaydlar namoyishi.	20 daqіqa
4-bosqich Mustahkamlash	Mavzu bo`yicha o`quvchilar bilimlarini savol-javob orqali aniqlash	“Savol-javob” elementi, orqali o`quvchi lar olgan bilimlarini nazorat, qilish	8 daqiqa
5-bosqich Mashg`ulot yakuni va mustaqil ish uchun topshiriq	Darsda g`olib bo`lgan guruh va faol qatnashgan o`quvchilarni rag`batlantirish, mashg`ulotni yakunlash, mustaqil ish uchun topshiriq berish	o`quvchilarni rag`batlantirish	3 daqiqa

I. Darsning tashkil etilishi (3 daqiqa):

a) salomlashib, davomat aniqlanadi;

b) o`quvchilarning darsga hozirligi ko`rib chiqilib, jonli muhit yaratish;
Darsni guruhlar o`rtasida musobaqa usulida olib borish uchun sinf 3 guruhga bo`linadi.

I guruh — “Impuls”

II guruh — “ Kuch impulsi ”

III guruh — “Jism impulsi”

Darsning borishi

Asosiy atamalar va tushunchalar:

-yopiq sistema

-jism impulsi

-kuch impulsi

II. O‘tilgan mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar. (10 daqiqa).

Guruhlar boshlig`i o`qituvchi tomonidan oldindan tayyorlab qo`yilgan savol va topshiriqlarni tanlab oladilar.

Oqituvchi o`quvchilarga savollarni “Klaster” usulidan foydalanib tushuntirish kerakligini aytadi va bu usul avvalgi darslarda qo`llanilmagan bo`lsa texnologiyasi tushuntiriladi. O`quvchilar o`zlarining olgan bilimlari bo`yicha savolga javobni tushuntiradilar.

“Klaster” metodi o`quvchilarga ixtiyoriy muammo (mavzu) lar xususida erkin, ochiq o`ylash va shaxsiy fikrlarini bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi.

“Klaster”-metodi muayyan mavzuning o`quvchilar tomonidan chuqur hamda puxta o`zlashtirilguniga qadar fikrlash faoliyatining bir maromda bo`lishini ta`minlashga xizmat qiladi. Ushbu metoddan o`quvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh asosida tashkil etiladigan mashg`ulotlar jarayonida foydalanish mumkin. Guruh asosida tashkil etilayotgan mashg`ulotlarda guruh a`zolari tomonidan bildirilayotgan g`oyalarning majmui tarzida namayon bo`ladi. Bu esa guruhning har bir a`zosi tomonidan ilgari surilayotgan g`oyalarni uyg`unlashtirish hamda ular o`rtasidagi aloqalarni topa olish imkonini yaratadi.

Mazkur metoddan foydalanishda quyidagi shartlarga rioya qilish talab etiladi:

1. 
   Nimani o`ylagan bo`lsangiz, shuni qog`ozga yozing. Fikringizning aniqligi to`g`risida o`ylab o`tirmay, ularni shunchaki yozib boring.
   
2. 
   Belgilangan vaqt nihoyasiga yetmaguncha yozishdan to`xtamang. Agar ma`lum muddat biror bir g`oyani o`ylay olmasangiz, u holda qog`ozga biror narsaning rasmini chiza boshlang. Bu harakatni yangi g`oya tug`ilguniga qadar davom ettiring.
   
3. 
   Muayyan tushuncha doirasida imkon qadar ko`proq yangi g`oyalarni ilgari surish hamda mazkur g`oyalar o`rtasida o`zaro aloqadorlik va bog`liklikni ko`rsatishga harakat qiling. G`oyalar yig`indisining sifati va ular o`rtasidagi aloqalarni ko`rsatishni cheklamang.
   

“Klaster” metodidan darsda o`tilgan mavzu bo`yicha o`quvchilar egallagan bilim, ko`nikmalarni nazorat qilishda qo`llash yaxshi samara beradi.

1-guruh “Impuls”

1. Impulsning ma`nosi nima?

2. Impuls qanday kattaliklar bilan belgilanadi. U qanday birliklarda o`lchanad?

Javob: “Impuls” lotincha “impulsis” so`zidan olingan bo`lib, “turtki” degan ma`noni anglatadi. Bu atama bilan ikkita kattalik belgilanadi.

Kuch impulsi va jism impulsi. Biz guruhimiz bilan quyidagicha tushuntiramiz.


2-guruh “Kuch impuls”

1. Kuch impulsi deb nimaga aytiladi? U qanday birliklarda o`lchanad?

2. Kuch impulsi jismlarning o`zaro ta`sir natijalari nimalarga bog`liq?

Javob: Kuch impulsi jismga ta`sir etayotgan kuchning shu kuchga ta`sir etgan vaqtga ko`paytmasiga teng. U I=Ft formula bilan ifodalanadi, birligi Ns.

Biz guruhimiz bilan quyidagicha tushuntiramiz.

3-guruh “Jism impulsi”

1. Jism impulsi deb nimaga aytiladi? U qanday birliklarda o`lchanad?

2. Jism impulsi (harakat miqdori) nimalarga bog`liq.

Javob: Jism impulsi jism massasining uning harakatlanish tezligiga ko`paytmasi bilan o`lchanadi. U P=m formula bilan ifodalanadi, birligi kgm/s.

Biz guruhimiz bilan quyidagicha tushuntiramiz.

Guruhlar taqdimoti (10 minut)

Bu metod orqali o`quvchilarda quyidagi xislatlar paydo bo`lishi mumkin.

1. 
   Bilganlarini tartibga solishni o`rganadi.
   
2. 
   Bilmaganini so`rab oladi.
   
3. 
   Xotirasini ishga tushirishni.
   
4. 
   Faolligini oshirishni.
   
5. 
   Qiziqishini kuchaytiradi.
   
6. 
   O`z tushunchalarini nazorot qilishni.
   
7. 
   Motivni qo`ya bilishni.
   
8. 
   Mustaqil fikrini bayon qilishni.
   

III. Yangi mavzu bayoni:

O`qituvchining kichik ma’ruzasi (20 daqiqa)

Reja:

1. 
   Yopiq sistema deganda nimani tushunasiz.
   
2. 
   Massalari va tezliklari bir xil bo`lganda jismlar impulsi.
   
3. 
   Massalari va tezliklari har xil bo`lganda jismlar impulsi.
   
4. 
   Impulsning saqlanish qonunini nimadan iborat?
   

“Impulsning saqlanish qonuni” o`quv filmini ko`rish (4 даqiqa)
O`qituvchi oldindan 7-sinf uchun учун “Kompyuter Osiyo” ITP tomonidan yaratilgan o`quv filmidan foydalangan holda mavzuga mos “Impulsning saqlanish qonuni” o`quv filmini tayyorlab qo`yadi va namoyish etadi.

Yangi mavzuni boshlashdan avval o`quvchilarni yangi mavzuga olib kirish maqsadida o`quvchilar “Savol-javob” metodidan foydalaniladi.

1. 
   O`quvchilarga o`quv filmda nimalar namoyish etilganligi so`raladi. Impulsning saqlanish qonuni hayotimizda qanday ahamiyatga ega.
   
2. 
   O`quvchilarning fikrlari va g`oyalari tinglanadi.
   
3. 
   O`quvchilar tomonidan berilgan fikr va g`oyalari umumlashtiriladi.
   

Shundan so`ng o`quvchilarga “Impulsning saqlanish qonuni“ mavzusi yuzasidan to`liq ma’lumot beriladi. Slayd orqali mavzui o`quvchilarga havola etiladi va tushuntiriladi.

1-slayd

Impulslarning juda qiziqarli va muhim xossasi borki, bu saqlanishdir. Saqlanish xossasi –o`zgarmay qolaverish xossasidir. Harakatlanayotgan ikkita jism to'qnashganda ulaning impulslari o'zgarmaydi. Quyidagi tajriba vositasida bunga to'liq ishonch hosil qilish mumkin. Massalari teng va ipga osib qo'yilganda bir-biriga tegib turadigan sharchalar ko'rsatilgan. Agar chapdagi sharchani muvozanat vaziyatidan  burchakka og'dirib qo'yib yuborilsa, oldingi holati tomon harakatlanadi va ikkinchi sharchaga uriladi. Shunda ikkinchi shar harakatga kelib, o'ng tomonga, ya'ni  burchakka og'adi. Bunda birinchi shar joyida qoladi.

2-slayd

Yopiq sistema deb nimaga aytiladi? Yuqoridagi tajribadan ko`rinadiki, birinchi shar impulsi to'qnashishdan so'ng ikkinchisiga o'tadi. Agarda ikkita yoki bir necha jismlar faqat o'zaro ta'sirlashayotgan bo'lsa, bu jismlar yopiq sistemani hosil qiladi. Yoki Jismlar boshqa tashqi jismlar bilan o`zaro ta`sirlashmasa yoki sistemaga ta`sir etayotgan kuchlar o`zaro muvozanatlashsa, bunday jismlar sistemasi yopiq sistema deb ataladi.

3-slayd

Massalari va tezliklari bir xil bo`lganda jismlar impulsi. 1-tajriba. Gorizontal relsga bir xil massali ikkita bir xil m massali aravachalar qo`yamiz. Ulardan birining chetki tomoniga plastilin sharcha biriktiramiz. Qolganlarining har birini chetki tomoniga prujinali buferlar biriktiramiz. Avvalo buferlari yo`q bo`lgan orqa tomoni bilan ikkala aravachani bir-biriga qaratib moduli bir xil bo`lgan  tezlik beramiz. Aravachalar uchrashadi, plastilin ularni yopishtiradi, ular to`xtaydi va impulslarining yig`indisi nolga teng. 2-tajriba. Endi aravachalarning prujinali buferlari bir-biriga qarab tursin. Ikkala avravachaga kattaligi bir xil, lekin yo`nalishi qarama-qarshi bo`lgan  tezlik beramiz. Birinchi galdagi kabi bu ham aravachalar to`qnashmasdan avvalgi impulslari yig`indisi nolga teng. Lekin aravachalar to`qnashgandan keyin har birining impulsi nolga teng bo`lmaydi. Chunki ular to`qnashgandan keyin bir xil ^ tezlik bilan uzoqlasha boradi. Bu hol uchun ular impulsining yig`indisi m(-^)+m^=-m^+m^=0. Demak, bu holda ham aravachalar to`qnashmasdan oldin ham, to`qnashgandan keyin ham ularning impulslari yig`indisi nolga teng.

4-slayd

Massalari va tezliklari har xil bo`lganda jismlar impulsi. 3-tajriba. Aravachalar massalari turlicha m1 va m2, tezliklar ham har xil bo`lgan 1 va 2 bo`lsin. Aravachalar to`qnashgandan so`ng mos ravishda ^1 va ^2 tezliklari bilan ortga qayta boshlaydi. Ikkala aravachaning impulslari qanday o`zgarishini hisoblaylik. Birinchi aravacha impulsining o`zgarishi : Ft=m1^1 –m11. Ikkinchi aravacha impulsining o`zgarishi: -Ft= m2^2 –m22. Bu tengliklarni hadma-had qo`shamiz. Ft-Ft=m1^1 –m11+ m2^2 –m22. yoki m11+ m22=m1^1+ m2^2 Tenglikning chap tomonida ikkala aravachaning to`qnashishidan oldingi impulslari yig`indisi, o`ng tomonda o`sha aravachalarning o`zaro ta`sirlashgandan keyin impulslari yig`indisi turibdi. Har bir aravachaning impulsi o`zgardi, yig`indisi esa o`zgarmay qoldi.

5-slayd

Impulsning saqlanish qonuni nimadan iborat? Yuqoridagi tajribalardan quyidagi muhim xulosa kelib chiqadi: Yopiq sistemaga kirgan jismlarning impulslari yig'indisi, ularning o'zaro ta'siri va harakatidan qat'iy nazar, vaqt o'tishi bilan o'zgarmasligicha qoladi. Bunga impulsning saqlanish qonuni deyiladi Bu qonunni R. Dekart ochgan.

6-slayd

Impulsning saqlanish qonuni tabiatda va texnikada keng qo`llaniladi. Masalan: qirg'oq yaqinida turgan qayiqdan bola qirg'oqqa sakrasa, qayiq teskari yo'nalishda impuls olib, orqa tomonga harakatlanadi. Shuningdek, kater matrosi ham uning bir quyrug'idan ikkinchi quyrug'iga qarab yugursa, tinch turgan kater qarama-qarshi yo'nalishda harakatga keladi miltiq va stvoldagi o`q, raketa qobig`i va undagi yoqilg`i, Quyosh va Sayyoralar.

IV. Mavzuni mustahkamlash ( 8 minut)

1 Yopiq sistema nima?

2. Quyosh sistemasini yopiq sistema deb olsa bo`ladimi?

3. Massalari va tezliklari bir xil bo`lib, to`g`ri chiziq bo`ylab qarama-qarshi yo`nalishda harakat qilayotgan jismlarning to`qnashishidan oldingi va keyingi impulslari yig`indisi nimaga teng.

4.Impulsning saqlanish qonunini tushuntiring.

V. O`quvchilarni rag`batlantirish va baholash (2 minut)

Dars yakunida guruh o`quvchilari to`plagan ballar sanaladi, g`olib guruh aniqlanadi va rag`batlantiriladi. Guruhlarga darsdagi ishtirokiga qarab ”Eng zukko guruh”, ”Eng faol guruh”, ”Eng chaqqon guruh” nominasiyalari o`z egalariga topshiriladi.

VI. Uyga vazifa (1 minut)

1. Tezligi 2 m/s bo'lgan qayiqdagi odam massasi 5 kg bo'lgan toshni, qayiqning harakat yo'nalishida 8 m/s tezlik bilan otadi. Agar qayiqning massasi odami bilan birgalikda 200 kg bo'lsa, qayiqning keyingi tezligini toping.

2. Impulsning saqlanish qonuni qo 'llanilgan misollarni o’ylab toping.