Xaliqlar baylig’inin’ ta’biyati ha’m sebepleri

Xaliqlar baylig’inin’ ta’biyati ha’m sebepleri
Xalıqlar baylıǵı tiykarlarınıń birinshi gáplerinenaq Smit Xalıqlar baylıǵınıń tábiyatı konsepsiyasın túsindirip ótken. Bul jumısı menen ol óz qarawların merkantalistler hám fiziokratlardikinen parıqlanıwin tastıyıqlap berdi.
Xalıqlar baylıǵı shıǵarmasınıń ko’p bólimlerinde Smit baylıq sawdada jaratıladı, degen pikirleri ushın merkantalistlerga qarsı bolg’an. Onıń pikrine qaraǵanda, baylıq qımbat bahalı metallar muǵdarı menen emes, bálki tovar hám xızmetlerden alınatuǵın jıllıq payda bolıp tabıladı. Ol sonıń menen birge, eksport hám import ortasidagi baylanisliliqti da túsintirip beredi.
A. Smit Xalıqlar baylıǵı xalıq jan basına tuwrı keletuǵın dáramat menen de o’lshenedi, dep aytıp o’tedi. Házirde mısalı, Angliya Qitaydan bayraq, delingende olardıń xalıq jan basına tuwrı keletuǵın dáramat salıstırıladı, ulıwma islep shıǵarılıp atırǵan ónim hám dáramat emes. Bul qaraw házirde de óz kúshin joǵatpaǵan.
Xalıqlar baylıǵı jaǵdayı haqqında da kóp pikirler berilgen. Smitning bul kitabınıń qalǵan bólegi Xalıqlar baylıǵı qurallı, quralız, tuwrı hám nadurıs sebeplerine arnalǵan.
Xalıqlar baylıǵı sebepleri
Smit millet baylıǵı jumıs ónimliligi hám ónimli isleytuǵın jumısshılar proporcionallıǵına baylanıslı, dep esaplaǵan.
Jumıs ónimliligi. Jumısshı kúshiniń ónimli miyneti ne menen belgilenedi? Smit birinshi kitabında jumıs ónimliligi jumıs bólistiriwine baylanıslı, dep jazadı. Miynettiń qánigelestirilgenligi miynet ónimliligin asırıwdıń kepilligi retinde qaralg’an. Bul ―xalqlar baylıǵı‖ nan talay aldın aytıp ótilgen bolsada, lekin hesh kim Smittey túsindirip ótpegen.
Smit miynet bólistiriwin kóp mısallar menen, tariyxdan úyrenip, zavodta hár bir jumısshı iskerligin gúzetip, paydasın úyrenip shıqqan. Eger hár bir jumısshı danalap ónim islep shıǵarsa, ol jaǵdayda islep shıǵarıw procesi júdá aste ketedi, eger islep shig’ariw procesi bir qansha operatsiyalarǵa bolıp taslansa, hár bir jumısshı sol operatsiyalardan birine qánigelesse, hár bir jumısqa salıstırǵanda ónim kólemi úlken muǵdarda asadı.
Miynet bólistiriwi hám qánigelesiwinin’ bir unamsız tárepi sonda, jumısshılar birdey jumıstı atqaraberedi hám nátiyjede zerigiw payda boladı. Insaniyat islep shıǵarıw procesine baylanisıp qalıp mashinalasıp ketedi, qayta -qayta birdey jumıstı qilaberip na’insaniylasip ketedi. Lekin Smit insan párawanlıǵı miynet bólistiriwine baylanıslı ekenligin aytıp ótken.
Sonıń menen birge, miynet bólistiriwi Smittin’ bazardıń keńeyiwi hám de kapitaldıń jiynaliwi haqqındaǵı pikirine de baylanisli. Bazar qanshellilik úlken bolsa, tavar sonsha kóp muǵdarda satıladı hám miynet bólistiriwine múmkinshilik sonshalıq asadı. Sheklengen bazar óz gezeginde sheklengen miynetti talap etedi. Miynet bólistiriwi kapital fondı arqalı sheklep qoyılǵan, sebebi islep shıǵarıw procesi júdá waqtın alatuǵın process bolıp, jumıstıń basınan tap ónim tayın bolıp sotilgang’a shekem arada talay waqıt bar.
Miynet bólistiriwiniń artpaqtası menen jumısshılardıń ózleri ushın islep shıǵarıwlarına qájet qalmaydı hám tutınıw tovarları rezervi payda boladı. Kapitalısttin’ tiykarǵı waziypası islep shıǵarıw baslanǵanınan tap ónim satilgang’a shekem ketetuǵın waqtın kemeytiw bolıp tabıladı. Sol sebepli Smit tómendegi juwmaqqa keldi:
―Resurslarınıń jıynalıw procesi miynet bólistiriwinen aldın bolıwı talap etiledi hám usınıń nátiyjesinde rezervler qansha kóp jiynalsa, miynet sonsha nátiyjeli bólistiriledi.
A. Smit shıǵarması teoriyalıq bóleginiń tiykarǵı ideyaların kórip shıǵamız.
A. Smitning sociallıq-ekonomikalıq teoriyalari:
a) baylıqtı ko’beytiw faktorları : miynet bólistiriwi, pul, kapital.
A. Smit óz kitabında jámiyettiń ekonomikalıq rawajlanıwın jáne onıń párawanlıǵın asırıwdı oraylıq orınǵa qóyadı. Miynettiń basında A. Smit baylıqtı anıq jaratıwshı bul - ―har bir xalıqtıń jıllıq miyneti‖ dep kórsetip ótedi. Sonday eken, baylıqtıń deregi - miynet. A. Smit bul pikirdi rawajlandirip, miynet bólistiriwi baylıqtı jaratıwda tiykarǵı faktor esaplanadı, degen juwmaqqa keledi. Sebebi miynet bólistiriwi tiykarında onıń ónimliligi asadı. Avtor bul tezisti ilgeshek islep shıǵarıw ustaxanasi mısalında tiykarlap beredi. Ustaxanada on kisi isleydi. Olar ortasında miynet bólistirilgen: biri simdi tartadı, ekinshisi onı tuwrılaydı, úshinshisi kesedi, tórtinshisi ushini ótkirleydi hám t.b. Bir kúnde bul on kisi 48000 ilgeshek, yaǵnıy hár bir kisi 4800 danadan ilgeshek islep shıǵaradı. Eger olar bir-birlerine baylanıslı bolmaǵan halda islegenlerinde, olardıń hesh qaysısı bir kúnde 20 dan kóp ilgeshek tayarlay almaǵan bo'lar edi.
Sonday eken, qánigelesiw sebepli miynet ónimliligi 240 eseden kóbirek asqan.
Smitning pikirine qaraǵanda, miynet bólistiriwi milliy ónim jaratıw processinde adamlar ortasında sheriklikti ámelge asırıwdıń júdá qolay forması esaplanadı. Qánigelesiw sebepli miynet procesin ámelge asırıwda adamlardıń shaqqanlıǵı artadı ; olar waqtın tejeydiler, sebebi mudami bir jumıs túrinen basqasına ótiwge qájet bolmaydı ; olar óz xızmetlerin jetilistiriw, oylap tabıw ushın úlken múmkinshiliklerge iye boladılar.

Derek:
https://www.hozir.org/adam-smitning-xalqlar-boyligining-tabiati-va-sabablari-togrisi.html