Xalimova Muxabbat Ilmiy rahbar

Manzara janrida rus rassomlari ijodi

Rus rassomi Aleksandr Ivanov(1806-1858) o’zining «Isoni xalq olidiga kelishi» asari ustida Italiyada 25 yildan ortiq ish olib boradi. Asarni ta’sirli chiqishi uchun u tipajlardan tashqari juda ko’plab ochiq havoda etyudlar ishlaydi. Bu etyudlar tabiatni diqqat bilan kuzatish natijasida joyning aniqligi, nam havoning janub quyoshi nurlari bilan eritilganligi, qirg’oqdagi toshlarning suv xavzasidagi aksi va suv ostidagi toshlarning shakllari ranglar jilosida aks ettirilgan. XIX asr 2-yarmi rus rangtasviri qator yetuk manzarachi rassomlarni yetishtirib berdi. Dastlabki davrda sayyor rassomlar faoliyati ijodiga bog’liq bo’lgan manzarachilar xalqqa xos bo’lgan manzara kayfiyat his-tuyg’uli manzara obrazlarini yaratishdi. Ular orasida avvalambor A.K.Sovrasov (1830-1879) nomi tilga olinishi kerak. Uning sayyor rassomlarining 1871 yilgi birinchi ko’rgazmasida namoyish etilgan «Qarg’alar uchib keldi» asari yangi toifadagi rus klassik manzarasi bo’ldi. Asarning yangiligi – ko’zga tashlanmaydigan cheka qishloqni tasviridir. Qishloq tabiati qish qahatchiliklarini boshidan kechirgan, ammo hali bahor iliqligi bilan qamralmagan. Yosh qayinlar ustiga in qura boshlagan qarg’alar bahor darakchilaridir. Manzara xuddi hikoyadagidek sezilmas voqealardan tashkil topgani kabi, ko’l osti erib suv aylana boshlaganligi, qirmizi ranga to’layotgan tol-novdalar, cherkov hovlisidan ko’tarilayotgan yengil tut va hokazolar tirik tabiatning jonlalanishining hosilasidir. Agar Savrasov rus lirik asoschisi va Erkin vakili bo’lsa I.Shishkin (1832-1898) manzarada o’zining so’zi bilan aytganda «Bepoyonlik, kenglik, o’tloqzor, bug’doyzor rus boyligi»ni, ya’ni bir mavzuni musavviridir. Uning «Jovdar» asari eng harakterli bo’lib naturaga asoslangandir. Savrasov va lirik yo’nalishida ijod qilganlar tabiatni mavjudligi tirik, har kunga hayot tarzida ifodalashgan bo’lishsa, Shishkindan bu tipiklik tabiat – kuch, qudrat va shuhratdan iboratdir.

Birinchilar tabiatni ko’ngilga yaqinroq tasvirlashsa, Shishkin tabiatni parad «Portretlar»ni yaratadi. Shishkin o’z manzaralarida hech qachon tabiat burchaklarini tasvirlamaydi, balkim, kengqamrovli manzaraga murojaat qiladi. Uning asarlarida aniq rasm va yorig’lik soya rangtasvir ustidan, umumiy ta’surot esa ma’lum kayfiyat ustidan ustivorlik qiladi. Mana shu printsiplarga izchil amal qilgan musavvir asarlarida manzarada nimaiki Boqiy, o’zgarmas bo’lsa – ya’ni, o’zgaruvchan terakni emas, uzoq yashaydigan igna barglarni, o’zgaruvchan bahor va kuzni emas, balkim, uzoq davom etadigan yozni, juda kamdan-kam tong yoki o’zgarishlar ham uni mutlaqo qiziqtirmaydi. XIX asr oxiri rus manzara janrida ijod qilgan yirik musavvir I.I.Levitan(1860-1900) edi. Uni ijodi XIX asrning 80-90-yillarida kamol topadi va impressionizmga yaqin plener egallashda yangi qadam qo’yadi. Barcha lirik manzarachilar kabi Levitan ham tabiatdagi o’zgaruvchan holatlarni tasvirlashni xush ko’radi. Uning «Mart», «Oltin kuz» kabi asarlari bu yo’nalish taraqqiyotining yuksak bosqichlaridir. Ikala manzara ham qo’shimcha ko’k sariq-jigar ranglar o’zaro nisbatlariga qurilgan. Bir holda hali ranglar quvvatiga to’lmagan yengil shaffof bahor ranglari, ikkinchi holda nozik parishonlik kayfiyatidagi to’q rangdor kuz tabiatini tasvirlashda aniq olingan ranglar nisbati barchani bugun ham hammani hayratga solib kelmoqda. Musavvirlarning «Vladimirka» asari barcha tasvir vositalarini ma’lum kayfiyat uyg’onishiga qaratilganligini erkin misolidir, manzaraning dastlabki eskizi yorug’ kumushsimon gamada ishlangan ma’lum bir tasviridan iborat edi. Vladimir yo’li bu Sibirga surgun yo’li ekanligi manzaraga nafaqat nom beradi, balkim, kartinani umumiy ko’rinishini ham o’zgartirib mutlaqo boshqacha kayfiyat uyg’otadi.