X. X. Komilova, U. A. Vohidova

‘‘Yaxshi  shakl”ning  ( “s o f  shakF)  muayyan  kriteriylari  no- 
m a’lum  tushuncha  “ochiq  shakl”  bilan  o'zgartiriladi.  Endi  “yaxshi 
shakl”  estetikasi  “ayrim  sinflarni  estetik  kodlashni  eskirgan  tizimi” 
deb tan  olinadi.  “Yaxshi  shakl”  “yaxshi did” kabi  muayyan  ijtimoiy 
holatning estetik ramzi sifatida qabul qilinadi.
Zamonaviy  insonni  estetik  ehtiyojlariga  “yangi  shakl”  javob 
bermaydigan  bo‘ldi;  shaklning afzalligi  endi  uning tartibga  solishni 
va jipslanganligida emas,  balki  shaxsni  emotsional  boyitadigan  siy- 
moligidadir.  “Yangi  dizayn”  “yaxshi  shakl”dan  ayni  umumiy  na­
muna  sifatida  voz  kechadi,  ammo  bu  “yaxshi”  yoki  “sof shakl”  za­
monaviy dizaynda ijodiy konsepsiyani asosi bo‘la olmaydi.  1990 yi- 
li  dizaynda  minimalizmning  zafari  buni  isbotladi.  Ammo  minima- 
lizm  dizaynda  yagona  bo‘lgan  yo‘nalish  sifatida  talqin  qilin- 
magandi,  balki  kiyim  dizaynida  unga  qarama-qarshi  dekonstruk- 
tivizm va tarixiylik bilan do‘stona birga mavjud bo‘lgan.
“Yangi  dizayn”  italiyan  naqlini  asoschisi  E.Stossas  (italiyan 
dizaynida yangi  tamoyillari  1950-1960  yy.  paydo  bo‘lgandi)  “bo‘sh 
loyihalash”  konsepsiyasini taklif etgan.  Uning farqlovchi  xususiyat­
lari  madaniyat  fenomenlami  va  ijodiy  jarayonlami  insonparvar 
o ‘rganish, jonli  intellektni  va  inson  bilimni  sun’iy  va  egasizlikdan 
ustunligi,  flyuralizm va radikal  eklektizmi  bo'ldi.  Estetik flyuralizm 
kiyim  dizaynida ta ’riflaydigan  rag4bat  bo‘ldi  va  zamonaviy  modani 
o‘zgarishiga  olib  keldi:  1970  yildan  boshlab  barcha  uchun  modali 
standartlami va namunalarni  buyurib turgan “yagona moda mavjud 
emas,  balki  ko‘plar  uchun  har  xil  dizayn”  shiori  qanchalik  muhim 
bo'Isa,  shunchalik  zamonaviy  moda  bitta  moda  yo‘nalishini  taklif 
etmasdan,  balki  har  xil  iste’molchilar  uchun  ko‘p  modalami  va 
uslubiy  yo‘nalishlarni  tavsiya  etadi.  1970  yildan  beri  estetik 
flyuralizm  ustunligi  har  xil  ijtimoiy  guruhlarida  turli  estetik 
ehtiyojlari  mavjudligiga  olib  keldi.  Kiyim  dizayni  iste’molchilami 
kichik  guruhlarning  ehtiyojlarini  nazarda  tutib,  loyihalash  maqsad- 
larini differensiatsiyalamoqda.
Flyuralistik  ko‘pincha  individuallik  sifatida  tushuniladi.  Bu 
kiyimga  munosabatni  o ‘zgartiradi,  endi  kiyim  ijtimoiy  identi- 
fikatsiya  vositasigina  emas,  balki  shaxsning  ijodiy  ifodasidir. 
Zamonaviy dizayn har bir insonning  individualligini mujassam etish 
huquqini  tan  oladi  va,  demak,  har  bir  insonning  shaxsiy  turmush
16

---

uslubi  va  uning  o‘z  estetik  ehtiyojining  huquqi  bo‘lishini  tan  oldi. 
Mashhur  italian  dizayneri  Dj.Armani  “kostyumning  qulligi”  bilan 
kurashmoqda,  Uning  fikri  bo‘yicha  “shaxs  o ‘zi  o‘z  uslubini  tanlab 
oladi,  garchi  eklektika  elementlari  bo‘Isa  ham,  ammo  u  alohida, 
subyektiv  bo‘ladi.  Allaqanday  qoidalami  va  amrlami  zo‘rlab 
o‘tqazish  mumkin  emas” .  Buyuk  fransuz  kutyuryesi  Iv  Sen  Loran 
etgan:  “Moda -   bu  uniforma  emas.  Unga  albatta  birorta  o ‘zinikini, 
individualligini  kiritish  lozim.  Moda  shaxsga  ustunlik  qilmasligi 
lozim, aksincha, uning xossalarini bo'rttirib ko'rsatishi lozim” [3].
Ijodiy  konsepsiyalaming  tahlili  nuqtayi  nazaridan  kostyum 
modellash tarixini  o‘rganish  kiyim  dizaynini rivojlanish mantiqasini 
aniqlashga,  turmush  tarzini  o‘zgarishi  sababli  professional  faoliyat- 
ning maqsadlari va vazifalarining o £zgarishiga imkoniyat tug'diradi. 
Barcha  tarixga  kirgan  inqilobchi  va  o‘zgartiruvchi  mashhur 
modelyerlar  (P.Puare,  K.Shanel,  E.Skyaparelli,  K.Dior,  K.Bale- 
nsiaga,  M.Kvant,  A.Kurrej,  Iv  Sen  Loran,  I.Miyake  va  b.)  jamiyat 
va turmush tarzdagi  o'zgarishlami,  insonni  yangi  siymolarini  paydo 
boiishini ifodalashgan, yangi ijodiy konsepsiyalarni taklif etishgan.
Zamonaviy dizaynda ko‘pgina ijodiy konsepsiyalar mavjud -  
mualliflik  konsepsiyalaridan  bir  qator  yo‘nalishlargacha  (masalan, 
minimalizm,  dekonstruktivizm).  Ba’zi  dizaynerlar  modani  tez 
o £zgarish  tarafdorlari,  boshqalari  esa  klassik  uslubini  yaratishga 
intiladi;  bittalari  yaxlit  estetik  namunalami  yaratadi,  boshqalari  esa 
kiyimni  transformatsiya  etish  imkoniyatini  qoMlashadi;  bittalari  o £z 
asarlarida istehzo va hazil kiritsa, boshqalari  esa kuchli his va istirob 
tug‘dirishga  intilib,  tomoshabinni  xijolatda  qoldiradi.  Umuman 
kostyum  dizaynerlar  ijodini  konseptualizatsiyalashga  rag£batini 
kuchayishini  qayd  qilishimiz  mumkin  (masalan,  R.Kavakubo, 
X.  Chaloyan, X.Storey va boshqalaming ijodi).
Dizaynerning  ijodiy  faoliyati  uchun  k o ‘p  bilim  sohalaridan 
m a’lumotlarga  ega bo‘lishi  lozim,  ular bir-biridan  uzoq  bo'lsa ham. 
Ijobiy  natijaga  erishish  uchun  dizayner  san’at  sohasiga  va  fan 
yo‘nalishiga taalluqli  bilimlarini  o£zlashtirishi lozim.
San’atni  har bir 
Boshqacha  avtgand; 
g£oyani  ifodalaydi.
turida g £oyaviy-ijodiy as; 
kompozitsiya
17
grnpozitsiyadir. 
iziqtirgan

---

Badiiy  asar  -   muayyan  o ‘zaro  bog‘lanishda  bcflgan  bir  turli 
elementlar  (chiziqlar,  rangli  dog‘lar,  hajm,  naqsh,  kolorit  va  b.) 
murakkab tizimi.
Badiiy  asarda  estetik  va  siymo  prinsiplarini  o‘zaro  nisbati 
iste’molchida  tasavvur  va  fantaziyani  uyg‘otadi,  assotsiativ  fikrlar 
va xis tuyg‘ular murakkab tizimini tasavvur etishga sabab bo'ladi.
Assotsiativlik  -   go‘yo  bir-biriga  to ‘g‘ri  kelmaydiganlarni 
orasida bog‘lanishni sezish va o‘matish qobiliyatidir.  0 ‘xshash yoki 
kontrast  bo‘yicha  assotsiatsiyalari  buyumlarni  funksionallikka 
oidligini  yengishga,  ularning  orasidagi  qonuniy  bogMiqliklami  va 
yangi  funksional  m oijalni  barpo  etishga  ko'm ak  beradi.  San’atga 
oid umumiy badiiy shakllantirish usullar simmetrik va nosimmetrik, 
kontrast va nyuans, grotesk, metafora va b.  bo‘lishi mumkin.
Badiiy  shakl  -   ma’noning  ichki  tarkibini  san’at  qonunlariga 
oid  buyum  sifatida  barpo  etish.  Shakl  barcha  san’at  turlariga  oid 
umumiy tushunchasidir.
Assotsiatsiyalaridan  tug'iladigan  mavzu  tartibsiz,  tarqatib joy- 
lantirilgan  morfologizatsiyalangan  elementlar  to‘plami  sifatida  ko‘- 
rinishi  mumkin.  Reallik  va  yaxlitlikni  u  faqat  kompozitsiya  orqali, 
barcha elementlarini uzviy bog'liq tartibiga binoan erishiladi.
Dizayner  ikki  vazifani  yechadi:  ijtimoiy-kommunikativ  va 
estetik  madaniyatni.  Dizaynga  oid  ommabop  kommunikatsiya  ma’- 
lumotni  estetik  ehtiyojni  uyg‘otib,  rivojlantirib  va  mustahkamlab, 
toki  u  iqtisodiy  kuchga  aylangancha  ko!p  odamlarga  “estetik  ma’- 
lumotni”  yetkazishga  imkon  beradi.  Odamlar  yangi  buyumlarni 
faqat  ulami  yangi  utilitar  xossalarini,  modali  va  prestijligi  uchun- 
gina  talab  qilmaydi,  balki  “tirikchilik  uchun  eng  zarur”,  estetik 
didga  binoan  estetik  ehtiyoj  ommabop  talabiga  aylanadi.  Estetik 
talabni  qondirish  uchun  buyumlarning  shakli  doimiy  o‘zgarishi 
kerak:  shakllar  uslubiy  bir  xil  bo‘lgan  holda  individual  har  xil 
bo‘lishi  lozim,  shunga ko‘ra dizayner faqat stilist bo‘lmasdan,  balki 
rassom,  ijodiy shaxs bo‘lishi zarur.
Ijod -  bu voqelikni  qayta tushunish va o'zgartirishdir. Bilim va 
sezgisiz  ijodiy  fantaziya  tug‘ilmaydi.  Boy  va  to 'g 'ri  tuzilgan 
bilimlar  majmui  -   ijodning  asosidir.  Qachonki  yaratuvchi,  ijodiy 
faoliyat  puxta  va  aniq  bilimlar  mantiqi  asosida  barpo  etilsa,  tanish 
buyumlardan  yangilarga  o‘tishi  ayon.  Qachonki  yangi  g ‘oya
18

---

tasodifiy,  mantiqiy va ongli jarayondan xoli paydo  boisa,  intuitsiya 
va ilhom keladi deyishadi.  So‘nggi yillarda odamni fikrlash faoliyati 
qonuniyatlarini  tadqiqot  etadigan  fan  tug‘ildi,  u  yerda  fahm, 
ongsizlik  va  intuitsiya  evristika  elementlari  mavjud.  Ushbu  fan 
odamni  intuitsiya  yordamida  ijod  etish,  “gazlamani  sezish”  bilan 
shug‘ullanadi.  Dizayner  umumiy  va  mutaxassisga  oid  bilimlarini 
to‘plashi  lozim.  Ijodiy  fantaziyani  tarbiyalash professional  qiziquv- 
chanliksiz va kuzatuvchanliksiz mumkin emas.