X. Vaxobov, A. A. Abdulqosimov, N. R. Alimkulov

Nazorat savollari: 
1.
Shimoliy Muz okeani tabiiy sharoitining asosiy xususiyatlariga tavsif bering
? 
2.
Okeanni o’rgangan olimlar to’g’risida ma’lumot bering? 
3.
Shimoliy Muz okeanining boshqa okeanlardan farqli ravishda
 
suvining 
sho’rligi, suv balansi va harorati qanday o’zgaradi? 
4.
Okean suv osti rel’efining rivojlanishi, geografik tarqalishi qanday tabiiy 
omillarga bog’liq? 
5.
Okean tabiatini muhofaza qilishning asosiy muammolari nimalarda o’z aksini 
topadi? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

394 
XULOSA 
Mazkur o’quv qo’llanmada bayon qilingan juda katta materiallarni o’rganish, 
shuningdek, ilova qilingan mavzuli kartalar, jadvallarni tahlil etish Yer shari 
geografik qobig’ining hududiy bo’linishi asosiy qonuniyatlari haqida ba’zi bir 
xulosalar qilishga imkon beradi. 
Yer sharidagi har bir geografik kompleks murakkabligi va tabiiy geografik 
rayonlashtirish birligi tizimida tutgan o’rnidan qatiy nazar ikki asosiy shartga javob 
beradi. Birinchidan, u geografik xususiylik belgilariga, qaytarilmaslik xususiyatiga 
ega, ikkinchidan, o’xshash sharoitda tarkib topgan boshqa tabiiy-hududiy birliklar 
bilan o’xshash belgilarga ega, ya’ni geokomplekslarning biror tipiga kiradi. Bunda 
bir-biridan alohida joylashgan geokomplekslar iqlimining quyosh radiasiyasi, 
atmosfera sirkulyasiyasi va antropogen omillari o’xshash hamda yer po’stining kelib 
chiqishiga ko’ra bir xil qismlarida joylashgan, ya’ni geotekturasi va 
morfostrukturasi o’xshash bo’lsagina tipologik belgilari vujudga keladi. Geografik 
xususiylik, geografik qobiqning asosiy komponentlari - yer po’sti va atmosfera 
o’zaro mustahkam aloqada bo’lsa ham, lekin turli qonuniyatlar asosida 
rivojlanayotgan hamda yer yuzasining u yoki bu tipining joylashishi, ularning hajmi 
va geografik o’rni, iqlim sharoitining joylashishi bilan bevosita o’zaro 
aloqadorligiga bog’liq. Shuningdek, bir-biriga o’xshash geogarafik tarkibiy 
elementlari bir xil iqlim mintaqalari va iqlim oblastlari doirasida joylashgan, ammo, 
landshaftlarning zonal tiplar kompleksi o’xshash bo’lganda ham, ular bir-biriga 
to’liq o’xshamaydi. O’z navbatida geokomplekslarning o’ziga xoslik xususiyatlari 
kelib chiqishi bir xil bo’lgan hududlarning kattaligi va qiyofasi, quruqlik va suv 
havzalarining nisbati, orografik elementlarning joylashishi va organik dunyo 
turlarining tarkibida xilma-xillikni vujudga keltiradi. Bunday tabiiy tafovutlar bir-
biridan alohida joylashgan materiklarda ularning ekologik sharoiti to’liq bir xil 
bo’lganda doimiy ravishda kuzatiladi. 
O’quv qo’llanmadan foydalanishda yana shuni qayd qilish lozimki, geografik 
komplekslar qanchalik murakkab bo’lsa va taksonomik birliklar tizimida yuqori 
pog’onada joylashgan bo’lsa, unda o’ziga xos xususiyatlar tipologik xususiyatlarga 
qaraganda ko’p rivojlanadi.
Yer sharining landshaft qobig’i doirasida eng yuqori pog’onadagi 
geokomplekslar materiklar va okeanlar hisoblanadi. Bularning har biri paydo 
bo’lishi va rivojlanishi jarayonida tarkib topgan, kattaligi, qiyofasi, tuzilishi, iqlim 
mintaqalari va tabiat zonalarga nisbatan joylashishi hamda nisbati aniq ifodalangan 
va takrorlanmaydigan xususiyatlarga ega. Har bir materik aniq ifodalangan,
geografik qobiqda unga to’liq o’xshaydigan boshqa materik yo’q. Materiklarning 
umumiy xususiyatlarini o’rganish, ularni bir-biriga taqqoslash va guruhlarga 
ajratishga asos bo’ladi. Masalan, Shimoliy Amerikaning Yevrosiyoga 
o’xshashligiga sabab shuki, bu ikkala materik ham shimoliy yarimsharning barcha 
mintaqalari doirasida joylashgan, binobarin, quyosh radiasiyasi va atmosfera 
sirkulyasiyasi hamda ulardan kelib chiqadigan barcha oqibatlarga nisbatan bir xil 
sharoitda rivojlangan. Ikkala materik geologik taraqqiyot jarayonida bir necha 
marta tutashib va ajralib turgan hamda yer po’sti yirik komponentlarining 

---

395 
joylashishida, ularning tuzilishida bir-biriga o’xshashliklarga ega (Yevropa va 
Amerika platformalari, paleozoy hosilalari o’lkalari va h.k.). Afrika, Janubiy 
Amerika va Avstraliya materiklari tabiiy sharoitiga ko’ra yaqin bo’lgan 
materiklarning ikkinchi guruhini tashkil etadi. O’xshash belgilari ularning qadimgi 
Gondvananing bir qismi ekanligi va asosiy qismi tropiklar oralig’ida joylashganligi 
bilan belgilanadi. Materiklarni bir-biriga taqqoslash bilan bog’liq bo’lgan masalalar 
umumta’lim maktablarda fanni o’qitishda ham geografik fikrlashni rivojlantirish, 
o’tgan materiallarni takrorlash va fanga bo’lgan qiziqishni kuchaytirish uchun katta 
ahamiyatga egadir. 
Shuni ta’kidlash lo zim ki, har bir m ateri k doirasi da aj ratiladigan tabiiy geografik ray onlar ham aniq ifodalangan o’ziga x os belg ilari bi lan aj ralib turadi. Bu ray onlarning har biri m azkur m aterikda bos hqa ta krorlanm ay di va shu asosida bosh qalardan aj ralib turadi. Masalan, G’arbiy Yevropa, Marka ziy , Balan d va Sharqiy Osiy o, Shim ol iy Am erikaning Kordi lerali G’arbi va shu kabi lar dastavval ularnin g aniq ifo dalangan xusu siy atlariga ko ’ra aj ratilgan ham da m azkur m ateriklarni ng bos hqa qism laridan kes kin farq qiladi. Shu ningde k, Sh im oliy Am erikaning Kord ilerali G ’arbini Janu biy Am erikaning An dli G ’ar bi bilan, Janubiy Afrikan i Avstral iy a bilan, Marka ziy Am erikani Janu bi-Sharqiy Osiy o bilan taqqoslas h m aqsadga m uvofiq. 
Materiklardagi o’xshash o’lkalarning bir materikda takrorlanishi ikki
shimoliy va janubiy yarimsharlarning bir xil iqlim mintaqalarida joylashgan hollarda 
kuzatiladi. Yer sharida uchraydigan tropik cho’l va platolarning tabiiy geografik 
o’lkalari Yevrosiyoda 
(Arabiston yarim oroli), Afrikada (Sahroi Kabir va Janubiy 
Afrika yassi tog’ligi), Avstraliyada (G’arbiy Avstraliya yassitog’ligi), ya’ni tropik 
iqlim mintaqaning ichki va g’arbiy qismlarida qadimgi platformalarning katta qismlari 
joylashgan materiklarda mavjud. Bu iqlimning keskin kontinentalligi, tekislik-
platforma morfostrukturalarning ustunligi, rel’efning qoldiq-erozion, eol va denudasion 
shakllari, yer usti oqimining kamligi yoki rivojlanmaganligi, organik dunyosining 
kambag’alligi xosdir. 
Shu bilan birga har bir tabiiy geografik o’lka mazkur tipdagi 
boshqa o’lkalarga xos bo’lmagan indivudial xususiyatlarga ham ega. Janubiy 
qismlari toraygan va sharqda nam havo oqimlariga ochiq bo’lgan g’arbiy 
yarimshardagi materiklar (Shimoliy va Janubiy Amerika)da bu tipdagi o’lkalar 
tarkib topmagan. 
Materiklardagi subtropik mintaqalarning g’arbiy sektorida tog’li rel’ef bo’lsa, 
bir xil tipli geokomplekslar rivojlangan. Bular Yevrosiyo va Afrika materiklarining 
O’rta dengiz sohilida yaxshi ifodalangan va keng tarqalgan. Bu yerda 
geokomplekslarning tarkib topishi uchun juda qulay sharoit mavjud. Shimoliy va 
Janubiy Amerika, Avstraliya va Janubiy Afrikada meridian yo’nalishiga yaqin 
yo’nalishdagi tog’ tizmalari O’rta dengiz tipidagi iqlimning materik ichkarisiga kirib 
borishiga to’sqinlik qiladi. Yer yuzasida geokomplekslar asosiy tiplarining 
joylashish qonuniyatlarini to’g’ri tushunish bo’lajak geografiya o’qituvchisi uchun 
bilim olishda va amaliy jihatdan katta ahamiyat kasb etadi, dars berish jarayonida 
o’qituvchilarning tushuntirish imkoniyatlarini kengaytiradi, kartografik va 
taqqoslash usullaridan keng foydalanishiga, o’quvchilarning fanni yodlab olish yo’li 
bilan emas, balki amaliy tushunish yo’li bilan o’zlashtirib olishlariga va geografik 
bilimlarini egallashga imkon beradi.

---

396