|
b ilan salb iy h issiyotlarn i stim u llash orqali yuzaga k eltirish
m umkin.
Nerv idorasi buzilishlarining mexanizmlari.
Kelib chiqishiga
ko'ra ularning ikki — markaziy va periferik turlari tafovut etiladi.
Nerv orqnli idora q il i n ish ning buzilishi markaziy m exanizm ning
a s o s iy m o h iy a ti p .im lo g ik s is te m a n i h o sil q ilis h va u n i
faollashiirishdii Agar paiologik sistema chetga chiqish imkoniyatiga
ega bo'lsa, bu hoi lining faoliyati tufayli yuzaga keluvchi p a to
logik effekt «nishon organi» funksiyasining buzilishidan iborat
bo'ladi, xolos. Ichki a ’zolar funksiyasining buzilishlari agar p ato
logik sistema vegetativ nerv sistemasida shakllansa, yoki tuzilmasi
304
p ato lo g ik sistemaga k irib , uning m a rk a ziy afferent b o 'lim in i
tashkil etsa yuzaga keladi.
Sezuvchanlikning neyrogen buzilishlari.
N e rv sistemasi y o r
dam ida a tro f ham da ichki m uhitdan d o im o axborot qabul qilish
va qayta ishlash q o b iliya tin i amalga oshirishda va gom eostatik
ko‘rsatkichlarini bir tarzda saqlash faoliyatida katta ahamiyatga ega.
T u r li q itiq lo vc h ila m i qabul q ilish, eksteroretseptorlar ham , s h il
liq pardalar, k o 'ris h , eshitish, ta ’ m va hid bilish retseptorlari,
p ro p rio re tse p to rla r (b o 'g 'in la r va b o yla m la m in g retseptorlari),
in trare tse p to rlar (to m irla r va ichki a ’ zo la rn in g re tse p to rla ri)
tom onidan amalga oshiriladi.
U m u m iy se zu vch an lik im p u lsla ri (h a ro ra t, tegish, o g ‘ riq ,
b osim va h o k a zo ) orqa m iya (u m u rtq a la ra ro ) g an g liya larida
(sezuvch an lik an alizato rin in g b irin c h i n e y ro n i) joylashgan n e y
ro n n in g periferik o'siq la rid an tashkil topgan sezuvchan n ervla r
orqali o'tkaziladi. Ushbu neyronning m arkaziy o ‘sig'i orqa ildizlar
tarkibida orqa miyaga kiradi va u yerda turli sezuvchanlik yo 'lla ri
b ir-b irid a n ajraladi. Y u za k i sezuvchanlikni o ‘tkazuvchilar (h a ro
rat, o g 'riq , qism an tegishli taktil, sezish) orqa m iyan in g orqa
shoxiga kirib, ikkinchi neyron tanasiga yetadi. Ushbu neyronning
aksonlari, oldingi okulam ani tutib. yon tizim tarkibida yuqoriga
k o ‘tariladi (m ateriiil orqa talam ik y o 'ln i hosil etadi) va uchin chi
n e yro n joylashgan k o 'rish d o ‘ m b o g 'i (te p ach a si)n ing v e n tro
lateral yadrosigacha yetib keladi. U c h in c h i neyron tolalari ichki
kapoula orqali orqa m arkaziy egri-bugrilikka hamda tepa b o 'lim va
yana sezuvchanlik analizatorining m arkaziy qismiga o'tadi.
C h u q u r yo k i p ro p rio se p tiv se zuvchan likni (m ushak, b o 'g 'im
va teri h o la tin i, vibratsiyani va qism an tegishni) o 'tk a z u v c h ila r
orqa m iyan in g kulrang m oddasi y o n id a n o 'tib , o 'z tom on idag i
orqa ustunga kiradi. So'ng G o ll va Burdax tutamlari tarkibida o'rta
miyagacha yuqori ko'tarilib, orqa ustunlardagi neyronlar yadrosida
tugaydi. U shb u n e yro n n in g tolalari za ytu n la r (L e m n is k y o 'l i )
darajasida qaram a-qarshi tomonga o'tadi va ko'rish do 'm bo g 'in ing
ventrolateral yadrosiga yetadi. U n d a n neyron o'siqlari orqa m a r
kaziy egri-bugrilikka va shuningdek yuqori tepa bo'lim ga yo 'n a lib ,
p o 'stlo q hujayralarida tugaydi.
305
U m u m iy sezuvchanlik «o d d iy d a n » (ekstroseptiv, proprioseptiv
va in tro iye p tivd a n ) tashqari, murakkab sezuvchanlikni o 'z ichiga
o ladi. U nga lo k alizatsiya (q itiq la n ish n in g aniq jo y in i b ilis h ),
diskriminatsiya (ayn i vaqtda ta’sir etayotgan ikki qitiqlashni ayrim
qabul qila olish), ikki o'lcham li sathdagi va kinetik ta’sirlami sezish,
stereognos (jism larni paypaslab qabul etish sezgisi) kiradi.
Sezuvchanlikning buzilish xarakteriga ko'ra taktil, og 'riq , an al-
geziya, qitiqlash jo y in i sezish (topanesteziya), stereognos (aste-
reognoziya) kabi anesteziyalar farqlanadi. Barcha sezuvchanlikni
butunlay, total yo 'q o tis h u m u m iy anesteziya deyiladi. Q ism an
(parsial) giperesteziyada, gipalgeziya (gipalgiya) — og'riq sezish-
ning pasayishi, termogipoesteziya, topogipoesteziyani tafovut q ili
nadi. K e lib chiqishiga k o 'ra , anesteziyaning su n ’iy, masalan,
ja rro h lik o p e ra tsiyalarnin g noxush o q ib a tla rin in g o ld in i olish
maqsadida maxsus chaqiriladigan va nerv sistemasining har xil
kasalliklari va sindrom larida shikastlanishidan yuzaga keluvchi
turlarini ajratadi.
NEVROZLAR
T u r li n erv b u zilish la ri ichida o 'z in in g keng tarqalganligi va
k o 'p ro q uchrashiga k o 'ra n e vro zla r b irin c h i o 'rin la rd a turadi.
N e v ro z kasalligining ko'rsatkichlari un in g ayniqsa rivojlangan
mamlakatlarda, so'nggi vaqtlarda ko'payishga m oyilligidan dalolat
beradi. Nevrozlam i «sivilizatsiya kasailiklariga» («m adaniyat oshishi»,
«taraqqiyot kasalliklari») kmtadilar. U larning kelib chiqishini orga
nizmga ijtim o iy-tu rm u sh om illari, aholining urbanizatsiyasi («s h a -
h arlan ish i»), ishlab chiqarish va hayotda jis m o n iy m ehnatning
kam ayishi, har xil axborotlam ing serm ahsulligi, ru h iy ezilishlarga
olib keluvchi h o la tla m in g k o 'p a yish i va h o k a zo la r bilan belgi
lanadi.
Klinik jihatdan nevroz yo mustaqil nozologik shakl yoki somatik
kasalliklardan oldingi holat sifatida yu z beruvchi («chegara holati»,
kasallik o ld i) deb hisoblanadi.
N e v ro z haqidagi ta’lim ot tarixan ikki yo 'n alish bilan xarakter
lanadi.
306
B a’zi tadqiqotchilar, asosan nevrozlarga uning faqat biologik
tabiati nuqtayi nazardan, ayn i vaqtda shaxsning ru h iy r iv o j-
lanishidagi o m illa rn i in ko r etgan holda yo n doshadilar. Shunga
k o ‘ ra nevrozlarni o ‘rganishni insonning hayot faoliyatini biologik
o'rg an ish usullari, texnika ta raq q iyoti bilan b o g 'la yd ila r. A n a
shu nda y yo'nalishga k o 'ra , nevrozlarga nerv sistemasining faqat
bosh m iyada organik o'zg arish la ri b o 'lm ag an patologik h o la t-
lam igina kiritadilar.
Ikkinchi yo'nalish, nevrozni faqat shaxsiy-ruh iy omilga bog'liq
deb hisoblaydi, ya ’ni m uam m oning ru h iy tom oniga k o'p roq o 'rin
beriladi.
Z am onaviy tasawuiga ko'ra nevrozlarga har ikkala yondoshuvni
b ir -b ir i bilan uyg 'un lashtirilg an holda qarash lo zim deb ta’k id -
lanadi.
N e vro zn in g sababi ru h iy hissiyot stressi deb hisoblanadi. N e v -
rozga M N S n in g faqat funksional buzilishlariga emas, balki bosh
m iya m oddasida m ikrostruktur o'zgarishlarga — o'siq li apparati-
ning destruksiyasi, po 'stlo q n e yro n larid a ribosom alar sonining
k a m a yish i, g ip p o k a m p n in g a yrim h u ja yra la ri degeneratsiyasi,
m ikrosirkulatsiyaning lokal b u zilish la ri ham olib keladi.
Nevroz —
o liy nerv fao liya tin in g kuchayishi — taranglani-
shi, so'ngra izdan chiqishi («u z ilis h i») natijasida yuzaga keluvchi
n e rv sistemasi faoliyati b u zilish in in g tip ik shakli. U n in g pato
g enetik m a n b a yin i asosiy n e rv ja ra y o n la ri — q o 'z g 'a lis h va
to rm o zla n ish n in g , ch u n o n ch i, ularning k u ch in i, harakatchanligi
va m uvozan atin ing buzilishla ri tashkil etadi. N e v ro z la r o liy nerv
fao liya tin in g, vegetativ boshqarilishning ham da harakatchanlik,
s e z u v c h a n lik , n e rv tro fik a s in in g b u z ilis h la ri va shu ning d e k
organizm u m u m iy rezistentligining pasayishi bilan xarakterlanadi.
O d a m la rd a n e vro zla rn in g uch g u ru h etiologik o m illari farq
qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
