X. Sanoqulov, D. Xodiyeva

Mavzu: Applikatsiya va mozaika bilan ishlash 
darslarini tashkil etish metodikasi
Applikatsiya -  tasvirlash texnikasining turli formalami qirqish va 
ulami fon tarzida qabul qilingan materiallar hisobiga mustahkamlashga
asoslanuvchi turidir.
Bu applikatsiyadan faqat bezash maqsadlaridako‘rgazmali qurollar, 
turli o ‘yinlar uchun qo‘llanmalar, o‘yinchoqlar,  bayroqlar,  suvenirlar, 
devoriy gazetalar, stendlar va hokazolarni bezashda ishlatiladi.
Applikatsiya bilan shug‘ullanish o ‘quvchilarni garmonik rivojlanti-

---

rishda katta ahamiyatga ega. Applikatsiya ijodni rivojlantirishda katta 
yordam beradi, tasavvumi  boyitadi, kuzatuvchanlik va diqqatni  faoll- 
ashtiradi, irodani tarbiyalaydi, chamalash va rangni sezishni o‘stiradi.
Applikatsiya ishini  bajarishda asosiy  e’tibor uning  umumiy  ko‘ri- 
nishiga  qaratilishi  kerak.  Yaxshi  o ‘ylangan  kompozitsiya,  ya’ni  tas- 
virlash lozim bo‘lgan narsalarni joylashtirish applikatsiyalar  muvaf- 
faqiyatining garovidir.
Tasvirlash lozim bo‘lgan narsalar yordamida figura va narsalarning 
holati  aniqlanadi,  tasvirlangan  hodisalarning  uyg‘unligiga  erishiladi. 
Tasviming barcha detallari, hatto eng kichiklari ham qog‘ozdan qirqi- 
ladi, ulami chizmaslik kerak.
Tayyorlangan detallar yelimlanadigan sath, ya’ni fonga joylashtiri- 
ladi  va o'ylangan tasvir hosil  qilinadi,  agarda  bu tasvir ma’qui bo‘I- 
masa detallar boshqacha joylashtiriladi. Detallarni yopishtirishdajoyni 
adashtirmaslik uchun ularning o‘mini qalam  bilan belgilab qo'yiladi. 
Misol  tariqasida  eng  oddiy  geometrik  shakl  -   kvadratni  olib,  uning 
almashinishini hosil qilish uchun turli holatlarda joylashtirib ko‘ramiz. 
Ishni boshlash uchun markazni topish, simmetriya o‘qini o‘tkazish va 
elementlami shunga ko‘ra joylashtirish lozim.
Ish  mavzu  va fikmi  tanlashdan  boshlanadi.  Ko‘pincha ochiq  ton- 
dagi  qog‘oz  va  fon  tanlanadi.  Applikatsiya  mo‘ljallangan  tasvir  va 
elementlar miqdori qog‘ozni tanlashni belgilaydi. Tasvir ustida ishlan- 
ganda asosiy e’tibor tanlangan mavzuning mazmuniga,  kerakli  mate­
riallar,  ularning  o‘lchamlari,  ranglarini  tanlashga  qaratiladi.  Tasvir 
hajmigako‘ra eng katta element asosiy tematik element bo‘lishi kerak.
Namuna  tariqasida  1-sinf  o'quvchilari  8-Mart  uchun  tabriknoma 
yasashlari  mumkin.  Bu  ishda  bolalar andoza  bilan  ishlaydilar,  taxlash 
va simmetrik qirqishni eslaydilar,  chamalash ko‘nikmalarini  sinaydilar 
va rangli qog‘ozdan  ingichka oq va sariq to‘g‘ri chiziqlami qirqadilar. 
Quyosh uchun kvadrat qog‘ozdan  doira qirqsa bo‘ladi. Bolalar yasagan 
gullar turlicha bo‘lishi mumkin. Novdalar ham qo‘lda qirqiladi.
Suhbatni  o'qituvchi  “8-Mart  kuni”  haqida  olib  boradi  va  bunda 
sovg‘a  masalasini  eslatib  o'tadi.  Eng  yaxshi  sovg‘a  o ‘z  qo‘li  bilan 
yasagan  sovg‘adir.  Suhbat  mehribon  buvijonlarimiz,  onajonluriml/.. 
opa-singillarimiz haqida bo‘lishi mumkin.

---

Shundan  keyin  na’muna  ko‘rib  chiqiladi,  uning  elementlari,  ish 
usullari, kerakli materiallar aniqlanadi va ishning borishi belgilanadi.
1. Tabriknoma uchun rangli qog‘oz tayyorlanib, u ikkiga buklanadi;
2. Ko‘k rangdagi qog‘ozga to‘g‘ri burchak chiziladi, uning o‘lcha- 
mi  uzunasiga,  tabriknoma ustining  uzunligidan  1  sm  kam, eniga esa 
enining yarmidan 2sm atrofida kattaroq;
3. Ko‘k qog‘ozdan qirqilgan to‘g‘ri burchak taklifnomaning ustiga 
yopishtiriladi,  bunda  ko‘k  qog‘oz  taklifhomani  bo‘yashda  halaqit 
bermasligi uchun bukish chizigMning chap tomonidan ozgina joy qol- 
dirib yopishtiriladi;
4. Endi quyosh va uning nurlari uchun yoy qirqiladi. Buning uchun 
kvadrat shakldagi qog‘ozni kerakli o‘lchamda qirqiladi;
5. Na’muna asosida quyosh nuri qirqiladi;
6.  Och ko‘k va jigar rang  qog'ozdan  ikkita  shox qirqib,  namuna- 
dagidek yopishtiriladi;
7. Gull^f gii||ib yopishtiriladi.
Ish  ijodiy tarzda bo‘lganligi uchun 
0
‘quvchilar gullami  shoxlarga 
o ‘zlari mustaqil joylashtiradilar. Barglami o‘qituvchi tarqatgan ando- 
za bo‘yicha qirqadilar. Tabriknomaning ichki tomoni naqsh bilan be- 
zatilib, tabrik so‘zi yoziladi.
Mozaika monumental dekorativ san’at turlaridan biridir. Turli davr- 
larda va turli mamlakatlarda mozaika qo‘llaniladigan materialiga ko‘ra 
ham,  naqsh  va  rasmlariga  ko‘ra  ham  o ‘ziga  xos  xususiyatlarga  ega 
bo‘lgan. OlrtaOsiyo madrasalari, masjidlar, hukmdorlaming saroylari 
mozaika bilan bezatilgan. Mozaika hozirgi kunda monumental san’atga 
aylangan.  Mozaika  bilan  binolaming  tashqi  qismlari,  devorlari  va 
xalq amaliy  san’ati  asarlari bezatiladi. Mozaika ishlarida oyna, sopol 
plitalaridan  foydalaniladi.  Mohir ustalar rangli  ko‘zgu  parchalaridan 
ajoyib mozaika asarlari yaratishadi, ular quyoshda bir-biriga qo‘sb*iib 
va porlab, shodlik kayfiyatini yaratadi.
Mozaika bu rasm sathiga ayrim parchalar (qog‘oz, oyna, sopol, gul 
tojibarglari, tuxum po'sti va shu kabilar)ni qo‘yib chiqishdir.
1. 
Tuxum  po'stidan  mozaika  ishlarini  bajarish  uchun  yuvib  quri­
tilgan  tuxum  po‘sti  mo‘yqalam  yordamida  akvarel  bo‘yoqlari  bilan 
kerakli ranglarga bo‘yaladi.

---

2. Bo‘yoq qurigandan keyin tuxum po‘stini tanlangan rasmga ko‘ra 
may da va yirik bo‘laklarga bo‘linadi.
3. Tuxum po‘stidan  mozaika qilishda shunday tasvimi tanlash ke- 
rakki, ularning konturlari mumkin qadar tekis va mayda, egri-bugrilari 
bo‘lmasligi kerak.
4. Kontur qora qog‘oz orqali o‘tkaziladi yoki shablondan aylantirib 
chiziladi.
5. Avval rasm sathining bir qismiga yelim surtiladi. U yerga tuxum 
po‘sti terib chiqiladi, keyin  ikkinchi qismiga ham shu tartibda davom 
ettiriladi.
6.  Ortiqcha  yelim  toza  mato  bo‘lagi  bilan  artib  tozalanadi,  po‘st 
yaxshiroq yopishishi uchun ustidan sekin bosib qo‘yiladi.
Bunday  ish  odatda  eng  oddiy  konturlardan  boshlanadi.  Keyinroq 
konturlar ancha murakkablashadi.
Turli  meva va sabzavot, poliz ekinlarining  urug‘lari,  danak,  baliq 
tangalari,  chig‘anoq,  mayda toshlar bilan xilma-xil  mozaika ishlarini 
bajarish mumkin.