X. Sanoqulov, D. Xodiyeva

Savollar
1. Mehnat ta’limida qanday ish turlari mavjud?
2. Amaliy ish jarayonida nimalarga  amal qilish kerak?
3. Ish joyini to’g’ri tashkil etish talablari?
4.  Amaliy ishlarni tashkil etish talablari?

---

Mavzu: Boshlang’ich sinf m ehnat darslarida iqtisodiy 
tushunchalari shakllantirish
Ma’lumki Respublikamiz mustaqilikka erishib, o’z yo’lini belgilab 
oldi va bozor iqtisodi yo’nalishini tanladi. Bozor iqtisodi ongli kishilik 
taraqqiyotining  hamma  bosqichlarida  bo’lgan  va  bundan keyin  ham 
davom etaveradi. U insonlarga hamisha yo’ldoshdir.
O’quvchilar ongiga jamiyatimizning  demokratik asosida iqtisodiy 
islohatlarni yanada rivojlantirish, ma’naviy-ahloqiy, mehnat tarbiyasi 
tushunchalarini  shakllantirish,  mehnat  darslarida iqtisodiy  tushuncha 
berish ishlari muhim ahamiyat kasb etadi.
Jamiyat rivojlanishining barcha davrlarida ham ta’lim-tarbiya tizi- 
mi  muayyan jamiyat  va  tuzumning  ijtimoiy  siyosati,  uning  maqsad 
hamda  vazifalariga  hamohang  holda  qurilgan.  Milliy  mustaqillikka 
erishgach  O’zbekiston  Respublikasi  ham  o ’zi  tanlagan  ijtimoiy 
siyosatni amalga oshirmoqda.
Ma’lumki,  iqtisodiyotning  siyosatdan  tashqarida  bo’lishi  tabiiy 
hoi. Biroq, O’zbekiston ta’lim-taibiyani iqtisodiyot bilan chambarchas 
rivojlantirishga,  pirovardida,  iqtisodiyotning  siyosatdan  ustivorligini 
ta’minlashga  va  ushbu jarayonning  tarbiyashunoslikka  ta’siri  masa- 
lasini  o’rganishga katta ahamiyat bermoqda.  Shu maqsadda  1996 yil 
17  avgustda  «O’zbekiston  Respublikasida  uzluksiz  iqtisodiy  ta’lim- 
tarbiya konsepsiyasi» qabul qilindi.
Mazkur  konseptsiyani  amalga  oshirish  esa  sakkiz  bosqichdai 
iboratdir:
I-bosqich. Oila. Maktabdan tashqari ta’lim. (Har bir bosqich uchun 
tayyorlangan ishlanmalar)
II -bosqich. Maktabgacha ta’lim-tarbiya.  (Iqtisodga yo’naltirilgan 
o ’yin mashg’ulot)
III -bosqich. Boshlang’ich ta’lim. (Iqtisod alifbosi)
Ш У-bosqich. Asosiy maktab ta’limi.  To’liqsiz o ’rta ta’lim.  (iqti­
sodiy tushunchalar)
V-bosqich. O ’rta va hunar-texnika ta’limi. (Iqtisodiy bilim va kasb 
iqtisodiyoti asoslari).
VI-bosqich. Oliy va o’rta maxsus ta’lim. (Tarmoq iqtisodiyoti).
VH-bosqich. Tarmoqlar bo’yicha malaka oshirish tizimi. (Amaliy
iqtisod).

---

VTU-bosqich. O’zFA, tarmoq akademiyalari, ilmiy markazlar. (lq- 
tisodiy ta’lim bo’yicha ijodiy izlanishlar).
Uzluksiz iqtisodiy ta’lim-tarbiya konseptsiyasi quyidagi vazifalarni 
ilgari suradi:
1.  Iqtisodiy  ta’limning  uzluksizligini  ta’minlovchi  bir  butunlikni 
hosil etish uchun har bir bosqichning o’ziga xosligini o’rganish.
2. Har bir bosqichning maqsad va vazifalari, tashkiliy, shakl, vosita, 
usul metodikalarini ishlab chiqish.
3.  Bosqichlar  orasidagi  ko’prik  vazifasini  bajaruvchi  shaxsning 
iqtisodiy  madaniyatlilik  darajasini  ko’rsatuvchi  ta’lim-tarbiyaviy 
tadbirlar majmuining xususiyati, imkoniyatlarini aniqlash.
4. «Labirintlar tizimi» ilmiy metodik loyihani amalga oshirishdagi 
moddiy ta’minot.
Ushbu vazifalar bevosita uzluksiz iqtisodiy ta’lim-tarbiya konsep- 
siyasining  ikkinchi  bosqichi  hisoblanmish  «Maktabgacha  ta’lim-tar- 
biyaning maqsad va vazifalari» fti aniqlashga ham daxldor hisoblanadi.
Bolalarni iqtisodiy bilim, ko’nikma va malakalarni egallashga tay­
yorlash. Bu maqsadni amalga oshirish uchun kichik maktab yoshidagi 
o ’quvchilaming fikrlash  doirasini  kengaytirish  va  chuqurlashtirishga 
imkon beruvchi turli vaziyatlami ishlab chiqish; bu vaziyatlarni yechish 
variantlarini  amalga  oshirishga  sharoit  yaratish;  iqtisodiy  bilimlarni 
■'  egallashga  zamin  bo’luvehi;  mantiqiy-matematik  fikrlashlarini 
rivojlantiruvchi o’yinlar kompleksini amalga oshirish zarur.
Ikkinchi bosqichning hayotga tadbiq etish yo’nalishlari 
quyidagilar:
1) Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarniig iqtisodiy savodxonlik 
darajasi mezonlarini ishlab chiqish.  Shunga ko’ra, dastur bo’limlarini 
integratsiya qilish. «Matematika-iqtisod, mehnat»,  «Tarbiya-iqtisod», 
«Ma’naviyat-iqtisod», «Xorijiy tillar-iqtisod» kabilar;
2) Kichik maktab yoshidagi o’quvchilar uchun «O’yinlar iabirinti» 
tizimini ishlab chiqish va amalda sinash.
3)  «Tabiatdagi  ta’lim»  kompleks  dasturini  yaratish.  Bu  komplcks 
dasturda  o’quvchilarga  bevosita  o’yin  tarzida  tabiiy  boylik,  nc'mal- 
laming  iqtisodiy  ahamiyatini  ko’rsatuvchi  ta’limiy  o ’yin  va  labial 
qo’ynidagi  sog’lomlashtirish  kabi  tadbirlar  aks  etadi.  Bunda  xorijiy

---

tillardan rus va ingliz tillarini o’rganish jarayonida iqtisodiy tushuncha 
va so’zlami ishlatishga alohida e’tibor berish zarur.
Bolalarni  yoshlik  chog’idan  boshlab  tevarak-atrofdagi  moddiy 
ne’matlarga,  buyumlarga  nisbatan  ehtiyotkorlik  bilan  munosabatda 
bo’lishga,  har  qanday  moddiy  ne’mat  inson  mehnatining  mahsuli 
ekanligini  va  uni  asrab-avaylashga  o ’rgatib  borish  zarur.  Bolaning 
jamoatchilik  va  shaxsiy  buyumlarga  bo’lgan  munosabati  ilk  yoshlik 
chog’idanoq oilada, oila a’zolarining shaxsiy va jamoatchilik mulkiga 
bo’lgan munosabatidan boshlanadi. Albatta, yosh avlodda tejamkorlik, 
ishbilarmonlik,  uddaburonlik  kabi  sifatlarni  shakllantirmasdan  turib 
barkamol  shaxsni  tarbiyalab  bo’lmaydi.  Chunki  aynan  shu  sifatlarda 
bolaning  inson  mehnati  mahsuliga,  jamoatchilik  mulkiga  to’g’ri 
munosabati,  uni  asrab-avaylash,  boyitishga  hissa  qo’shish  istagi 
yotadi.  O’sib  borayotgan  yosh  avlodda  bunday  sifat  va  fazilatlami 
shakllantirish  ko’p  jihatdan  o ’qituvchining  kasbiy  tayyorgarligiga, 
pedagogik mahoratni qay darajada egallaganligiga bog’liqdir.
Mehnat  fanlar asosini  chuqur va amaliy  o’zlashtirishda,  bolalarni 
mehnatga bo’lgan munosabatini ijodiy ish faoliyatida mustaqil shakl- 
lantirishda, fikr yuritishga o’rgatuvchi ilmiy vositalardan biridir. Ko’p 
asrlik tajriba shuni  ko’rsatadiki,  insonlaming mehnati tufayli  cheksiz 
boyliklar  va  imkoniyatlaming  yechiladi.  Mehnat  fani  iqtisodiy 
rivojlanishning  asosiy  omili  hisoblanib,  o ’quvchilarning  chuqur  iq­
tisodiy bilimini mustahkamlaydi.
Hali-hanuz  iqtisodiy  mehnat  tarbiyasida  ilg’or umumbashariy  va 
milliy g’urur, ularning tarbiyaviy harakteri o’z ifodasini topgani yo’q. 
Shuning uchun mehnat darslarida o’quvchilaming iqtisodiy faolligini 
oshirish va tadbirkorlik mehnat faoliyati ko’nikmalarini shakllantirish 
va kuchaytirish lozim.
Iqtisodiy  tarbiyaning  qator  vazifalari  mehnat  darslarida  amal- 
ga  oshiriladi.  Bu  vazifalardan  biri  tadbirkorlik  bo’lib,  bu  mahsulot 
ishlab  chiqarish  uni  sota  bilish,  tushgan mablag’ni joy-joyiga sarflay 
olishdir. Bu tadbirkorlik talablarini mehnat darslari jarayonida darslar 
nechog’lik  qiziqarli  va  foydali  tashkil  etilsa,  o ’quvchilar  shunchalik 
iqtisodiy  bilimga va malakaga ega  bo’ladilar.  Avvalo bu  darslaming 
muzmunini to’g’ri belgilab olish zarur.

---

-  Mehnat  ta’limi  va  tarbiyasining  ijtimoiy  va  iqtisodiy  yo’nal- 
ganligi;
-  Mehnat  darslarini  bozor  iqtisodi  talablari  asosida  pedagogik 
texnologiyalardan va malakalardan unumli foydalanish;
-  O ’quvchilami  qiziqishlarini  hisobga  olib  amaliy  to’garaklarga 
jalb qilish;
-  O’quvchilami  mehnat  darslarida  iqtisodiy  bilim  berishda yoshi, 
shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish;
- O ’quvchilami  mehnat  natijalarini  rag’barlantirish  va kamchilik- 
larni do’stona hal qilish;
Mehnat  darslari  bolalar  uchun  iqtisodiy  bilimlar  bilan  tevarak- 
atrofdagi hayotni o’ziga xos tarzda bog’lovchi omil bo’lishi lozim.
Shuning  uchun  hozirgi  kunda  mehnat  darslarida  «o’z-o’zini 
boshqarish» va «o’z-o’zini mablag’ bilan ta’minlash» kabi tadbirkorlik 
ishlarini tashkil qilish lozim.
Masalan  o ’quvchilaming  mehnat  darslarida materiallarni  isrof qil- 
maslikni,  ishning  sifatliligini,  estetik jihatdan  bejirim  va  chiroyli  bo’- 
lishiga  e’tibor  berishlari  kerak.  Shu  bois  boshlang’ich  sinflarda  meh­
nat ta’limi va tarbiyasi jarayonida tadbirkorlik tushunchalarini, kelgusi 
mehnat faoliyatida muhim o’rin egallash ekanligi ko’rsatish, tushuntirish 
pedagog  o’qituvchilaming  oldida  turgan  muhim  vazifalardan  biri 
ekanligini  ta’kidlash  zarur.  O’quvchilarda  mehnat  ta’limi  jarayonida 
tadbirkorlik tushimchalarining dastlabki bosqichlarini amalga oshirishda 
qo’ydagi vazifalarni bajarish ko’zda tutiladi.
1.  O ’quvchilami  mehnat  ta’limiga  oid  nazariy  va  amaliy  bilim 
berishni uzviyligini mustahkamlash;
2.  Kasblar xususiyatni  farqlay bilishga o ’rgatish orqali ularni turli 
kasblami to’g’ri tanlashga yo’naltirish;
3. Unumli mehnat qilib yuqori samaradorlikka erishishni o ’rgatish;
4.  Mehnat jarayonida  erishilgan  natijani  maktab jamoasi  va  ota- 
onalar ishtirokida namoyish etish;
5. Bajarilgan ishlar sifatini oshirishda kim oshdi savdo maskanlarini 
tashkil etish;
O’quvchilarda  tadbirkorlik  tushunchalarini  shakllantirishda  mak­
tab,  mahalla,  oila  va jamoatchilikni  birgalikdagi  harakati  о ’/-о'/.1ци

---

xizmat  qilishni  tashkil  etish,  mahsulot  sifati  hamda  turli  ish  turlari 
jarayonida  mehnat  natijalarining  unumdorligi  keskin  o’sishda  o’z 
ta’sirini  ko’rsatadi.  Chunki  tadbirlarda  erishilgan  yutuqlar  bo’yicha 
o’quvchilarning  bajargan  buyumlari  maktab  muzeylari  yoki  sinf 
burchagida  namuna  sifatida  saqlash,  ota-onalarga  sovg’a  sifatida 
taqdim  etish  o’quvchilarda  amaliy  mehnatda  ish  sifatini  yanada 
oshirish, ijobiy natijalarga erishishda samarali ta’sir ko’rsatadi.
O’quvchilarning  bajargan  ishlaridan  maktab  sharoitidan  kelib 
chiqib har xil ko’rgazmalar va o’quvchilarning o’zlari  uchun maktab 
bozori tashkil qilinsa maqsadga muvofiq bo’lar edi.
Bunda  o’quvchilar  o’zlari  bajargan  ishlar  natijalarini,  diqqatga, 
e’tiborga  sazovor  bo’lganligini,  o’zini  mablag’  bilan  qisman 
ta’minlanganligini,  o’zini boshqara olishini ko’rib, o ’z mehnatiga va 
o’zgalar mehnatiga hurmat bilan qaraydi. O ’quvchi ongida mehnatga 
muhabbat o’z samarasini topadi.
Natijada  davlatimizning  iqtisodini  yuqori  darajaga  ko’tara oladi- 
gan,  o’zining  kasbini,  hunarini  hurmat  qiladigan,  jamiyatimizning 
rivojlanishida  o’zini  hissasini  qo’sha  oladigan  barkamol  avlodni 
tarbiyalashimizda yordam beradi.