X ibragimov, sh. Abdullayeva

Individ va shaxs o‘rtasidagi o‘xshashlik va tafovutlar. Shaxs- ning biologik va psixologik rivojlanishi. Shaxsning jismoniy, aqliy, ma’naviy kamol topish jarayoni. Bolalik, o‘smirlik va o‘spirinlik yillarida shaxsning kamol topishi.
Rivojlanish kishidagi jismoniy, ruhiy va ijtimoiy jarayon bo'lib, u barcha tug‘ma va egallangan miqdor va sifat o'zgarishlarini o‘z ichiga oladi. Rivojlanish deb bola vaznining oshishi, suyak va muskul tizimining, tanosil a’zolarining, nerv funksional faoliya- tining kamol topishi, aql-zakovatining shakllanishiga aytiladi. Bo- laning jismoniy rivojlanishida uning bo‘yi o‘sadi, vazni va muskul kuchi ortadi, sezgi oiganlari mukammallashadi, harakatlami to‘g‘ri boshqara oladi.
Bolaning ruhiy rivojlanishida shaxsidagi psixik sifat va belgilar shakllanadi, hissiy-irodaviy, bilish jarayonida muhim o‘zgarishlar yuz beradi. Bolaning ijtimoiy rivojlanishi u ijtimoiy hayotda qat- nasha boshlaganda, uning xulqida tevarak-atrofga bo'lgan munosa- batida, ayniqsa, jamoa ishlarida qatnashishida namoyon bo'ladi.
Shaxs rivojlanishida biologik omillar, ijtimoiy omillar, ta’lim va tarbiya, bola shaxsining faolligi (faoliyat) va boshqalar muhim o‘rin egallaydi.
0‘zbek olimlari E. G’oziyev, M.G. Davletshin, A. Munawarov, V. Karimova, R. Jo'rayev, J. Hasanboyevlar; xorij olimlari D.B. Elko- nin, A.V. Petrovskiy, V. Davidov, L.S. Vigotskiy, Dj. Dyui, G.Gard-
53
пег, J. Piajelarning rivojlanishda shaxs faoliyatining ahamiyati to'grisidagi qarashlari salmoqli ahamiyatga ega.
Jamtyat taraqqiyotida insonriing bilimi va faol amaliy faoliyati to'grisidagi 0‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «Barkamol avlod-O'zbekiston taraqqiyotining poydevori* nomli ma’ruzasida chuqur flkr bildirilgan.
Ajdodlarimizning komil inson haqidagi axloqiy talablar maj- muasi sharqona axloq kodeksi, 0‘zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida sog'lom avlod tarbiyasi haqida o'lmas g‘oyalar keltirilgan. Har bir inson shaxs sifatida turlicha namoyon bo‘lar ekan, uning ijtimoiy voqelikka, mehnatga, kishilarga, ja- miyatga bo‘lgan munosabati ham, faollik darajasi, axloq-odob borasidagi yetukligi ham turlichadir. Shaxs qaysi jamiyatda yashasa o‘sha jamiyat qonun-qoidalariga asosan kamol topadi. Pedagogika shaxsning kamolotga etishini murakkab va ziddiyatli jarayon deb biladi. Shaxsning kamolga etishida irsiyat, muhit, maqsadga mu- vofiq amalga oshiriladigan ta’lim-tarbiya va nihoyat o‘zining mus- taqil faoliyati ham muhim ahamiyatga egadir (9-rasm).


9-rasm. Shaxs rivojida irsiyatning o‘mi. 54

Shunday qilib, ijtimoiy muhitning shaxs shakllanishidagi o‘rni nihoyatda beqiyosdir. Irsiy» belgilarning rivojlanishi ham insoniy- ijtimoiy muhitda yashashga bog'liqligiga ko‘plab misollar keltirish mumkin. Inson bolasi, agar ijtimoiy-insoniy muhitga emas, boshqa muhit, aytaylik hayvonlar muhitiga tushib qolsa, unda irsiy belgi­larning ayrim biologik koTinishlari saqlanadi, lekin insoniy fikr, faoliyat, xatti-harakat bo'lmaydi (1920-yilda hindistonlik doktor Singx Midnapur shahri yaqinidagi bo‘ri uyasidan topib olgan qizchalar Kamola va Amola hayoti bunga misol bo'ladi)^I.

Irsiyat nishonalari shaxsni shakllantirishning obyektiv omil- lariga kiradi. Odamlar oiganizmdagi anatomik tuzilishni, fiziologik harakatni, asab tipini, asosiy shartsiz reflekslami meros qilib ola- dilar. Odam shaxsi va xulqining rivojlanishida biologik omillaming rolini yuksak baholab, shaxsni naslga bog'Iab o‘iganuvchi bixe- viorizm, pragmatizm, biogenetik oqimlar bo‘lib, ularning ayrim va- killari odam bolasi ona pushtidaligidayoq bo'lajak shaxsga xos bar- cha xususiyatlaiga ega bo‘ladi desa, ayrimlari ong va aqliy qobiliyat ham nasldan-naslga o'tadi, deydi. Ba’zilari esa bolaning axloqiy jihatdan o‘sishini ham irsiyatga bog’laydi.
Biologik omilning inson shakllanishidagi o‘mi muhim va o‘ziga xos, irsiyatning ahamiyatini inkor etib bo‘lmaydi, insonga xos xususiyatlar - aqliy va jismoniy meqnat qobiliyati, tafakkur va nutq ham tug’ma o’tishi mumkin, lekin bu tug‘ma imkoniyatlar rivojlanishi uchun inson bolasi insoniy muhit, odamlar orasida yashashi, odamlar bilan aloqa qilishi, ijtimoiy hayotda qatnashishi va ma’lum xulq-odob qoidalariga amal qilishi lozimdir.
Ijtimoiy muhitning buyuk insonlar shakllanishidagi o‘mi mu­him bo‘lib, Alisher Navoiy-shoir, Eynshteyn-fizik, Ulug’bek-astro- nom, Ibn Sino-tabib bo‘lib tug'ilmagan, albatta. Ulardagi qobiliyat kurtaklarining rivojlanishi, iste’dodga aylanishida ijtimoiy muhit, ta’lim-tarbiya muhim rol o'ynagan. Davlatimizning barkamol inson tarbiyalash borasidagi siyosatiga ham shaxs shakllanishida muhit­ning o‘mi muhimligini ko‘rsatadi (10-rasm).
Ta’lim-tarbiya insonning shakllanishida yetakchi rolni o'ynay- di, ta’lim-tarbiya natijasida irsiyat va muhitning stixiyali ta’siri bera olmaydigan o‘qish, yozish, mehnat, malaka va ko‘nikmalar egal- lanishi, hatto tug'ma kamchiliklar ham ma’lum tomonga o'zgarti- rilishi (kar, ko‘r, soqovlarni o'qitish), muhit-ta’sirida yuzaga kelgan salbiy kamchiliklami ham tugatish mumkin (11-rasm).