X asranboeva

Go‘daklik davrining diagnostikasini o*ziga xosligi

Shaxsni psixologik o‘rganishda eksperimental metodikalar majmui qo‘llaniladi (S.Ya.Rubinshteyn (1970); B.V.Zeygamik (1976);

V.M.Blcyxer (1976); E.T.Sokolova (1980); L.F.Burlachuk, S.M.Morozov (1989). Lekin bolalar taraqqiyotini psixologik diagnostika qilish metodlariga bag‘ishlangan amaliy tavsiyalar juda kam. (I.A.Sikorskiy, 1901; E.Klapared 1911; K.N.Komilov, 1921; I.V.Kruk,

1983; A.S.Spivakovskaya, 1988). Pedagogika universitetlari va institutlfiri talabalari uohun pedagogik faoliyat amaliyotida qo‘llash mumkin bo‘lgan aniq psixologik meto^ami beradigan o‘quv qo‘llanmalar yo‘q. Psixologiya bo'yicha mavjud o‘quv qo‘llanmalar esa talabalarai bolalami psixologik o‘rganish metod va metodikalar bilan juda ОЙ darajada tanishtiradi. (V.S.Muxina, 1985; M.V.Gamezo, I.A.Doniashenko, 1986).

Ilk bolalik davrining psixodiagnostikasi turli yosh davrlarida bola rivojlanishini baholash imkonini beradigan uning psixik taraqqiyot

me'yorlEiriga mos yoki mos emasligirii aniqlash, mavjud me'yordan chetga chiqishlarini aniqlash, uni tuzatishning individual choralarini rejalashtirish va oldini olish bo‘yicha vositalar va metcdlar majmuidan iborat.

Turli yosh davridagi bolalar guruhini tekshirishda psixodiagnostika metodikalari o‘z xususiyatlariga ega. Masalan, chaqaloqlik davridagi bolalami tekshirishda sensomotor harakEitlami o‘rganishga mo‘ljallangan metodlar qo‘llaniladi; boshini ushiab turishi, predmetlami ushlashi, o‘tirishi, qayrilib qarashi, predmetning orqasidan ko‘z bilan qarashi va boshqaUff. (A.Anastazi, 1982). 3 yoshdan 6 yoshgacha l*o‘lgan bolalarni tekshirishda sodda haiakatlami og‘zaki qo‘Ilanma]ami bajarishga qaratilgan topshiriqlar beriladi. Qalam va qog‘oz, plastilin va boshqa o‘quv vositalari qo‘llariiladigan topshijiqlar bola katta bo‘lgan sayin qiyinlashtirib boriladi.

Bolalami psixologik tekshiruvda chet el va sobiq ittifoq psixolog^ari foyddangan an'anaviy metodikalarai ko‘rib chiqamiz.

Sensomotor ta'sirlanish va diqqatni o‘rganish uchun metodikalar Insonning sensomotor sohasi asosiy neirv jarayonlari

harakatchanligi tipini, ixtiyoriy diqqat darajasini, ishga qobiliyatlilik sur'atini xarakterlaydi, Ma'lumki, bola hayotining dastlabki yillarida jismonij' va ruhiy sifatlarinmg rivojlacishida sensomotor faollik bosh miya faoliyatida shaitli reflektor aloqalaraing mustahkamlanishiga imkon beradi (Ya.P.Fruitnkin, S.M.Livshits, 1979). Ular shu bilan birga temperament, iroda, hiissiyot xususiyatlarining hamda bilish psixik jarayonlarining rivojlacishiga yordam beradi (E.A.Golubeva, 1980; E.B.AYurova, 1986).

Masalan, 1-2 yoshli bolalar seasomotor sohasini tekshirishda

an'anaviy metodlardan foydalanib, u 5'oki bu harakat malakalarining qanday shakllanganligiga, ulamiag ma’lum yosh damdagi o‘rtacha ko‘rsatkichi qanchalik mosligiga e'tibor beriladi. Ko‘pincha bu ladqiqotlar bolalar motor harakat rivojlanishidagi kechikishlami aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Harakat rivojlanislliida kechikish mavjudligi keyinchalik bolaning barcha psixik taraqqiyotida kechikish sodir bo‘lishining ob'elliv zamini sifatida qaralishi kerak. Shu bilan birga, erta yuigan bola o‘z tengdoshliirini barcha tomondati qoldirib ketadi, deb faraz qilisli ham xatodir. Bola hayotining dastlabki ikki yilidagi mnumiy jismoniy taraqqiyot bolaning keyingi aqliy taraqqiyotini helgilamaydi (P.H.Mussen, 1987).

Bolaning sensomotor sohada гi^^ojlanish darajasi haqida uning atrofidagi turli predmetiar, jumladan, o‘yinchcxilar bilan harakat qilish xususiyatlari darak berib turadi. 0 ‘yinclioqdan diagnostik qurol sifatida foydalardsh uning tevarak-atrofidagi hodisalami bilishga intilishi va faollik darajasi hamda predmethirdan foydalanishda amaliy ko‘nikmalaming mavjxidligini aniqlash imkonini beradi. Kattaroq bolalarni tekshirishda konkret psixoloj’^k metodikalarijan foydalanish mumkin. Chunki xuddi shu davrdan bosMab, so'zli topshiriqlarni bajarish bo‘yicha yo‘l-yo‘riqlami tushuria boshlaydi, unda zarui shaxsiy sifatlar shakllangan, bilishga qiziqish rivojlangan, u kattalar bilan birga eksperimental psixologilk tadqiqotlarda aisbatan uzoqroq ishtirok etish holatida bo‘ladi.