X asranboeva

9. Maktabgacha tairbiya yosh davri psixodiagnos tikasi

Maktabgacha taibiya muassasasidagi tarbiyachi bolalaming psixik rivojlanish qonuniyatlarini yaxshi bilishi Ы1ап bir qatorda psixodiagnostik uslublaimi o‘tkazishni ham bilishi zarur. Quyidagi kuzatishni keltiramiz;

Tarbiyachi bog‘chada mashg‘ulotlar o‘tkazish jarayonida 6 yoshli Guhiora (K.) ismli qizcha xulq-atvoridagi boshqalamikidan farq qiluvchi ayrim xiisusiyatlami payqab qoladi. Qiz mashg'ulotlarda tez-tez chalg‘ib ketadi, ko‘pincha parishonxotir. Tarbiyachi topshirig‘ini bir zumda bajarmaydi. Bir topshiriqni tashlab, ikkinchisiga tez o‘tib ketadi, hech bir ishni oxiriga etkaamaydi. 0 ‘quv topshiriqlari bajarilmaydigan boshqa vaqtlarda u o'zgalardati farq qilmaydi. Qizning diqqat, tafakkur hissiy jarayonlarini o‘rganish uchun bog‘chada tadqiqot o‘tkazildi. Tekshiruv natijalari qizning psixik jarayonlarida hech qanday i)sixik o'zgarish yo‘qligini tasdiqlaydi. Topshiriqlarai bajarish vaqtida charchash, faol diqqat darajasining pastligi kuzatildi. Lekin bu xususiyatlar sinaluvchi diqqatini ishning boshqa shakllariga ko‘chirish bilan osonlikcha bartaral’ etilgan. Shunday qilib, eksperimental psixologik tadqiqot qizning psixik taraqqiyoti norm al ekanligini, psixik jarayonlaming o‘z:garib turishi esa ba'zi omillaming ta'siri cqibatida ro‘y berishini ko‘rsatdi.

Tarbiyachining vazifasi - bu omillami to‘g‘ri aniqlash, keyinchalik

bola bilan individual ish olib borib, ko‘rsatilgan xususiyatlami yo‘qotishdan iborat. Yuqoridagi misolda ixtiyoriy diqqat darajasining pasliigi, ish qobiliyatinLng sustligi o'zining ob'ektiv sabablariga ega. Qizning 3 yoshgacha rivojlanish tarixid;an ma'lum bo‘ladiki, u asfiksiya (kislorod etishmasligi sababli bo‘g‘iliah) bilan tug‘ilgan, tug‘ruqdan so‘ng bosh miyasi yallig‘langan. Uzoqroq davom etadigan ish faoliyatida

bu narsa o‘z ta'sirini ko'rsatib, qiz tez charchab qoladi. Tarbiyachi bola bilan intlividual ish olib borganda, albatta shuni hisobga olishi zarur.

Bolalami eksperimental-psixologik o ‘rganish nalijalaridan o'quv mashg‘ulotlari vaqticla psixik jarayonlaming ixtiyoriyligini rivojlantirishda ham foycialanish miunkiri.

Psixologik tadqiqot natijalaridan bolalar bilan individual ish olib borishdaigina emas, balki gurahiy o‘qu\-tarbiya tadbirlarini o‘tkazishda ham foydalansa bo‘ladi. Bunda tarbiyatihi o‘quv-tarbiya jarayonida har bir guruh a'zosining rclini to‘g ‘ri aniqlashi mumkin. Shunga asosan ta'siming u yoki bu shaklidan foydalaniladi.

Psixodiagnostik tadqiqotlar tarbiyachiga guruhning, har bir shaxsning u yoki bu psixik funlisiyalari rivojlariish prinsiplarini hisobga olgan holda o‘quv-tarbiyajarayonini tashldl etish imkonini beradi.

Sensomotor ta’sirlanish va diqqatni o‘rganish uchim metodikalar Insonning sensomotor sohasi asosiy nerv jarayonlari

harakatchanligi tipini, ixtiyoriy diqqat darajasini, ishga qobiliyatlilik sur'atini xarakterlaydi. Ma’Iumki, bola hayotining dastlabki yillarida jismoniy va ruhiy sifatlarining rivojlanishida sensomotor faollik bosh miya faoUyatida shartli reflektor aloqalaming mustahkamlanishiga imkon beradi (Ya.P.Fnunkin, S.M.Livsliits, 1979). Ular shu bilan birga temperament, iroda, hiissiyot xususiyatlarining hamda bilish psixik jarayonlarining rivojlajcishiga yordam beradi (E.A.Golubeva, 1980; E.B.AYurova, 1986).

Masalan, 1-2 yoshli bolalar sensomotor sohasini tekshirishda

an'anaviy metodlardan foydalanib, u yoki bu harakat malakalarining qanday shakllanganligiga, ulaming ma'lum yosh damdagi o‘rtacha ko'rsatkichi qanchalik mosligiga e'tibor beriladi. Ko‘pincha bu tadqiqotlar bolalar motor harakat rivojlanishidagi kechikishlami aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Hariikat rivojlanisMda kechikish mavjudligi keyinchalik bolaning barcha psixik taraqqiyotida kechikish sodir bo‘lishining ob'ektiv zamini sifatida qaralishi kerak. Shu bilan birga, erta yuigan bola o‘z tengdoshltuini barcha tomondan qoldirib ketadi, deb faraz qilish ham xatodir, Bola hayotining dastlabki ikki yilidagi umumiy jismoniy taraqqiyot bolaning keyingi aqliy taraqqiyotini belgilamaydi (P.H.Musssn, 1987).

Eiolaning sensomotor sohada rivojlanish darajasi haqida uning atrofidagi turli predmetlar, jumladan, o‘yinchoqlar bilan harakat qilish xususiyatlari darak berib turadi. 0 ‘yinchoqdan diagnostik qurol sifatida foydalanish uning tevarak-atrofidagi hodisalami bilishga intilishi va

faollik darajasi hamda predmetlfirdan foydalanishda amaliy ko‘nikmalaming mavjudligiiu aniqlash imkonini beradi. Kattaroq bolalami tekshirishda kontoet psixologik metodikalaridan foydalanish mumkin. Chunki xuddli shu davrdan boshlab, so‘zli topshiriqlami bajarish bo‘yicha yoi-yo‘riqlarai tushuna boshlaydi, unila zarar shaxsiy sifatlar ishakllangan, bilishga qiziqish rivojlangan, u kattalar bilan birga eksperiniental psixologik tadqiqotlarda nisbatan uzoqroq ishtirok etish holatida bo‘ladi.

SEGEN DOSKASI

Bu metodika oligofrenopedagogika asoschilaridm bixi E.Segen tomonidan isMab chiqilgan bo‘lib, bolaning shaldlami farqlasb qobiliyatini aniqlashga, motorika xususiyatlarini o‘rganishga qaratilgan (N.A.Shivarev, 1970). Qattiq qog‘oz kartonga 1-rasmdagi figuralai chizilad].


cz> _о

1-rasm. Segen dc^kasi
Keyin ular ehtiyotkorlik bilan qii qib olinadi. Haj- bir variant bir- biridan murakkabligi bilan ajralib tura^: 1 - doskada 10 ta bar xil butun flguralar bor; 2 - doskada 2 ta figura bo‘lib, ularning har bin ikki qismdan ibwat; 3 - doskada har bin ildd va uch qismdan iborat 4 ta figura; 4 - doskada ildd (lismdan iborat 5 figura.

Bolaga 10 soniya davoraida dosla ko'rsatiladi. Keyin doskadagi figuralar stol ustiga tushadigan qilib ag'dariladi. Eksperimentator ulami aralashtirib, har bir fij^urani o‘z joyiga qo'yishni so‘raydi. Tajriba boshida eksperimentator 2-3 namunani ko‘rsatib berishi mumkin. Keyin bolaning o‘zi topshiriqni qanday bajarayotganini diqqat bilan kuzatadi. Bunda bola «sinash va xato qilish» kabi harakatlar qiladimi, figuralami joyiga qo‘yishda bola qanchalik diqqat-e'tiborli, buni u qanchalik o‘rgana(U, tadqiqotchi shu kabilarga e'tibor berib, laizatislii kerak.

Birinchi topshiriqni bajargandan so‘ng, keyingi qiyinroq topshiriqqa o‘tiladi. Sinaluvchming har bk topshiriqni bajarish vaqti, uning qilgan harakatbjri maxsus qog‘ozga yozib boriladi (3-jadval).SinaluvcM topshiriqlami o‘zi bajara olmasa, 1 daqicjadan so‘ng unga yordamlashish mumkin.

3-jadvaJ

Figuralami joylashtirish bo‘ykha topshiriqlami bajarish qarori

_{Doska №} Sinaluvchi harakatlari

Korsatilgan yordam turi

Topshiriqni bajarish vaqti

Bu metodika juda sodda bo'lib, 3 yoshdan katta bolalarni tekshirishda foydalanish тшпМп. Bolalar figuralami o‘yin deb qabul qilib, bu topshiriqlami qiziqib bajaradilar.