|
Faoliyatni o‘zlashtirish.
Malumki, xar bir odam shaxs sifatida bilimlarni egallashi bilan birgalikda turli-tuman malaka va odatlarni ham hosil qilib boradi. Malakalarning turi nihoyatda xilma-xildir. Masalan: yozish, o‘qish, musiqa asbobida chalish malakasi, jismoniy tarbiya va raqs mashqlari bilan bog‘liq bo‘lgan malakalar va hk.
Maqsadni ko‘zlab biron-bir ishni yoki harakatni bajarish shu soha bo‘yicha odam qanchalik malaka hosil qilganiga bog‘liqdir.Xilma-xil malakalarni egallash murakkab ish-harakatlarni osonlik bilan bajarish imkonini beradi.
Malaka deb oldin ongli bajarilib, keyinchalik avtomatlashgan ish-harakatlarga aytiladi. Misol, yozish malakasini olib ko‘raylik, endigina birinchi sinfga kelgan o‘quvchilarda yozish malakasi bo‘lmaydi. Bola dastlab yozishga o‘rganish davrida har bir harfni to‘la, ongli ravishda o‘ylab, diqqatini faqat shu yozish harakatiga qaratibgina yozadi. Keyinchalik sistemali, yani har kuni mashq qilib borishi natijasida yozish harakati avtomatlashadi va ongning ishtiroki minimal darajaga tushib qoladi.
Odatlar ham xuddi malakalar kabi juda ko‘p mashq qilish, ya’ni biror ish-harakatni hadeb takrorlayverish natijasida hosil bo‘ladi. Ma’lumki, odam odatlanib qolgan narsasini qilmasa, ko‘ngli joyiga tushmaydi. SHuning uchun odatni odamning ikkinchi tabiati deb ataladi. SHu sababli ham bolalarda ilk yoshlik chog‘laridan boshlab yaxshi, ijobiy odatlarni hosil qilishga harakat qilish lozim.
Akademik Pavlov malaka va odatlarning nerv fiziologik mexanizmalari haqida shunday deb yozgan edi:" Bizdagi tarbiya,ta’lim intizomning barcha turlari, xar qanday malaka va odatlar qator - qator tuzilgan juda ko‘p shartli reflekslardan iborat bo‘lsa kerak. Muayyan sharoit, ya’ni muayyan qo‘zg‘atuvchilar bilan harakatlarimiz o‘rtasida hosil bo‘lgan va mustahkamlangan bog‘lanishlar ko‘pincha, hattoki, ataylab qarshilik qilishimizga qaramay, doimo o‘z -o‘zidan takrorlana borishini kim bilmaydi? Bu narsa muayyan bir harakatlarni bajarishga va shuning bilan birga harakatlarni to‘xtata bilishga, ya’ni ham musbat, ham manfiy reflekslarga baravar taalluqlidir. Shuningdek ba’zan o‘yin paytida yoki turli sa’nat mashg‘ulotlarida ishda uchraydigan ortiqcha harakatlarni yo‘qotish uchun lozim bo‘lgan tormozlanishni tug‘dirish oson emasligi ma’lumdir".
Inson shaxsiga xos bo‘lgan malaka va odatlarning nerv - fiziologik asoslarini tushuntirishda akademik Pavlovning dinamik stereotip haqidagi ta’limoti juda katta ahamiyatga egadir. Bu ta’limot bizga malaka va odatlarning murakkab mexanizmlarini ma’lum darajada tushuna olish imkoniyatini beradi. Ma’lumki, har bir odam o‘zining xususiy sharoitiga, ya’ni o‘zining kundalik hayot tarziga o‘rganib odatlanib qolgan bo‘ladi. Buning asosiy sababi shundaki, odamda ayni shu hayot tarziga nisbatan dinamik stereotip vujudga kelib qolgan bo‘ladi. Agar bordi-yu, hayot sharoitini, to‘satdan keskin o‘zgartirsak, dinamik stereotip buziladi va yangi sharoitga mos keladigan yangi dinamik strereotip yuzaga kelguncha ancha vaqt o‘tadi. Chunonchi, bog‘cha yoki yasliga yangi kelgan bola o‘zining nihoyatda odatlanib qolgan uy sharoitdan yangi tamomila boshqa sharoitga o‘rganib ketguncha boshqacha qilib aytganda, bog‘cha yoki yasli sharoitga nisbatan yangi dinamik strereotip hosil bo‘lguncha xarxasha qiladi. Bog‘chadan maktabga o‘tganda ham xuddi shunday yangidan dinamik strereotip maydonga keladi.
Shuni ham aytib o‘tish kerakki, malakalar hayvonlarda hosil bo‘ladi. Lekin hayvonlardagi malakalar hosil bo‘lish prinsipi jihatidan odamdagi malakaladan deyarli farq qilmasada, malakaning mohiyatida farq qiladi.
Ayrim psixologlarning fikriga ko‘ra, malaka va odatlar asosan mashq qilish jarayonida hosil qilinar ekan, har qanday mashqning ma’lum chegarasi, ya’ni ma’lum taraqqiyot cho‘qqisi bo‘ladi. Har qanday mashq o‘zining cho‘qqisiga etgach taraqqiy etmay qo‘yadi. Buni psixologlar mashqning "fiziologik chegarasi" deb ataydilar. Ulrning bu nazariyalariga ko‘ra, har bir odamda malaka taraqqiyotining ma’lum chegarasi mavjud bo‘lib, malaka taraqqiyoti ana shu chegaradan oshmaydi. Psixologlarning bu ta’limoti fotomistik ruhdagi mutlaqo xato ta’limotdir.
Ayrim hollarda mustahkamlangan malakalarning so‘nish hodisasi ham uchrab turadi. Bunda avtomatlashgan, harakatlar yo‘qola boshlaydi. Bu hodisani psixologiyada malakalarning deavtomatizatsiyasi deb yuritiladi. Agar odam hosil qilingan biron malaka bilan uzoq muddat davomida mutlaqo shug‘ullanmay qo‘ysa, avtomatlashgan harakatlar sekin-asta yo‘qolib boradi. Masalan, pianino chalish malakasiga ega bo‘lgan odam bir necha yillar mobaynida pianinoga yaqinlashmasa, qo‘l panjalarining klavishlari avtomatik ravishda tez harakat qilishi yo‘qolib ketadi. Albatta, so‘ngan avtomatik harakatlarning, ya’ni malakalarni qayta tiklash mumkin, lekin bu ish odamdan juda ko‘p vaqt va jiddiy mehnatni talab qiladi.
Nihoyat, shuni ham aytib o‘tish lozimki, psixologlar malaka hosil bo‘lish va mustahkamlanish tezligiga ta’sir qiluvchi shartlarini ham aniqlaganlar. Bu shartlar quyidagilardan iborat:
1. Turli malakalarning tarkib topishi tezligi va mustahkamlanishi shu malakalarning murakkablik darajasiga bog‘liq. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, malaka qanchalik murakkab bo‘lsa, u shunchalik sekin va aksincha, qanchalik oddiy bo‘lsa, u shunchalik tez hosil qilinadi. M, skripka yoki royal chalishda malakasi murakkab bo‘lgani tufayli juda ko‘p vaqt talab qilinadi. Mix qoqish malakasi oddiy malaka bo‘lgani uchun tezda hosil qilinadi.
2. Malakalarning hosil bo‘lish tezligi va mustahkamlanishi odamning yoshiga bog‘liq bo‘ladi. M, biron til 3-4 yoshda tez o‘rganiladi yoki konkida yurish malakasi 10-12 yoshda, bironta hunarni egallash odamning 15-17 yoshlarida juda yaxshi o‘zlashtiriladi.
3. Malakalarning hosil bo‘lishi va mustahkamlanishi shu odamning malakaga bo‘lgan munosabatiga bog‘liq bo‘ladi. M, agar odam futbol o‘ynashga juda qiziqsa, u bu o‘yinga nisbatan jiddiy munosabatda bo‘ladi, va malakaning hosil bo‘lishi tezlashadi.
4. Malakalarning hosil bo‘lishi va mustahkamlanishi odamning indi vidual xususiyatlariga ham, nerv sistemasining tiplariga bog‘liq bo‘ladi. Hech qanday shubha yo‘qki, xolerik, ya’ni kuchli, ildam nerv sistemasi xususiyatiga ega bo‘lgan odam melonxolik, ya’ni kuchsiz va bo‘sh, kam harakat nerv sistemasiga ega bo‘lgan odam o‘rtasida malaka hosil bo‘lishida keskin farq qiladi. Xolerik tipdagi odamlarda malakalarda tez hosil bo‘lsa, melanxolik tipdagi odamda sekinlik bilan hosil bo‘ladi.
SHunday qilib, malaka va odatlar inson va shaxsining muhim xususiyatlaridan biri bo‘lib, odamning hayotida katta ahamiyatga egadir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
