Ўзбекистон республикаси олий ва

9-mavzu. Faoliyat borasidagi psixologik nazariyalar. Shaxs. (2 soat)
1.Faoliyatning psixologik tavsifi.

2.Faoliyatning psixologik nazariyalari.

3.Faoliyatning operatsional-texnik jihatlari.

4.Harakatlar fiziologiyasi va faollik fiziologiyasi.

5.Shaxs haqida ta’limotlar. Saxs borasida biogenetik va sotsiogenetik nazariya
Tayanch iboralar: Faoliyat,psixologik tavsif, psixologik nazariyalar, operatsional-texnik jihatlar,faollik, fiziologiya, biogenetik, sotsiogenetik nazariya
Tirik mavjudotlarning atrofdagi olam bilan hayotiy ahamiyatiga molik bog‘lanishlar bo‘lishini ta’minlaydigan faoliyati ularga xos yalpi xususiyat hisoblanadi. Faollik -bu tirik mavjudotda "O‘z kuchi bilan javob qilish" qobiliyatining bog‘liqligidir.

Kishining faolligi ehtiyojlarning qondirilishi jarayonida namoyon bo‘ladi. Xuddi shu o‘rinda odamning faolligi shakllari bilan hayvonning xatti-harakatlari faolligi o‘rtasidagi tafovutlar ayon bo‘ladi. Hayvon o‘z ehtiyojlarining ob’ekti bo‘lishi hamda unda ularni egallab olish uchun faol intilishga da’vat etishi ehtimoli borligini o‘zining tabiiy tuzilishiga (tanasining va a’zolarining tuzilishiga, instinklarning boyligiga) ko‘ra bamisoli oldindan bilishi tufayli faollik bilan harakat qiladi. Hayvonlar ehtiyojining qondirilish jarayoni ularning muhitga yaxshiroq moslashuvini ta’minlaydi. Masalan: kunduz xatti-harakatining tug‘ma ravishda hosil bo‘lgan programmasi uning ko‘ruvchilik ehtiyojlarini qondirib qolmasdan, balki bu ehtiyojlarni qondirish ob’ektlari: daraxtlarning navlari, daraxtlarning suvga yaqinligi, "o‘rmon kesish" usullari (kunduzlar daraxt shoxi aynan suvga tushushini mo‘ljallab, uning suvga qarshi tomonini kemiradi) va h.z. ham aks ettirgan bo‘ladi; SHunday qilib, hayvonning ehtiyojlaridan uning faolligi omili sifatida tabiatdan olingan buyum bevosita ishtirok etadi.

Ehtiyojlar qondirilishi jarayonida rivojlanib va o‘zgarib boradi. Ular xozirgi zamon kishisida uning ajdodlarida bo‘lganiga qaraganda boshqachadir, uning avlodlari ham boshqacha bo‘ladi. Kishining ehtiyojlarini to‘la-to‘kis qondirish uchun har tomonlama rivojlantirishning eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi, lekin bu yakka-yu yagona shart emas, albatta. Buning ustiga kamolotga erishishning boshqa shart-sharoitlari (va birinchi navbatda mehnat) mavjud bo‘lmasa o‘z ehtiyojlari xulq-atvor (ba’zan esa jinoiy xatti -harakat) ning manbai bo‘lib qolishi mumkin va ayrim kishilarda shunday bo‘lmoqda.

Mustaqillik sharoitidagi yangi jamiyat kishisi tarbiyasiga nisbatan qo‘yayotgan eng muhim talablaridan biri mehnat qilish ehtiyojini tarbiyalashdan iboratdir. Mehnat qilishga bo‘lgan ehtiyojning yanada rivojlanishi, ko‘pgina ishlab chiqarish jarayonlarini maksimal darajada avtomatlashtirish, mehnat sharoitlarini yaxshilash, ish vaqtini qisqartirish natijasida, faqat ijtimoiy foydali mehnatdagina o‘zini namoyon eta oladigan bunyodkorlik kuchlarini jonlantirish oqibatida yuz beradi, deb hisoblash uchun asos bor. Hozir ba’zan og‘ir va zerikarli bo‘ladigan mehnat sog‘lom, har tomonlama kamolga etgan kishi uchun kuvonch va rohat-farog‘at manbaiga aylanadi. «Ta’lim to‘g‘risidagi» qonun, «Milliy kadrlar to‘g‘risidagi» qonunlarda o‘quvchilarning mehnat tarbiyasi va kasbga yo‘naltirilishi qanday rol o‘ynashi ta’kidlanadi.

Garchand tabiiy ehtiyojlar bularning soniga ko‘ra odamlarning hayvon ajdodlardagi va ibtidoiy odamlardagi kabi tarzda qolgan bo‘lsa ham lekin ular o‘z psixologik mohiyatiga ko‘ra hayvonlarning tabiiy ehtiyojlaridan tubdan farq qiladi. Ehtiyojlarni qondirishning usullari va qurollari o‘zgaribgina qolmasdan, eng muhimi ehtiyojlarning o‘zi o‘zgarib bormoqda, endilikda hozirgi zamon kishisi uni miloddan oldingi ajdodlarga qaraganda boshqacha tarzda his etmoqda." Ochlik bu ochlik demakdir, lekin pishirilgan go‘shtni pichoq va vilka yordamida iste’mol qilish orqali qondiriladigan ochlikka nisbatan xom go‘shtni qo‘llar, tirnoqlar va tishlar yordamida yamlab yutiladigan ochlik boshqacha tarzdagi ochlikdir". SHunday qilib, kishining tabiiy ehtiyojlari ijtimoiy tarixiy xarakterga egadir.

Madaniy ehtiyojlar uning darajasiga ko‘ra, kishiga nisbatan jamiyat tomonidan qo‘yilayotgan talablar bilan bog‘liqligiga ko‘ra jiddiy farqlanadi.Bir yosh kishining mazmuniga ko‘ra qiziqarli va sermazmun kitobni topishdan iborat ehtiyoji bilan boshqa birovning alohida bashang qilib bezatilgan galstuk taqishdek ehtiyojini bir xil deb qarash mumkin emas. Bu ehtiyojlarning o‘zi ham, ular tufayli yuz beradigan faoliyat ham o‘z darajasiga ko‘ra turlicha baholanadi. Ma’naviy jihatdan o‘rinli bo‘lgan ehtiyoj odam yashayotgan jamiyatning talablariga javob beradigan ana shu jamiyatda qabul qilingan did, baholar va muhimi dunyoqarashga mos keladigan ehtiyojlardir

Ehtiyojlar o‘z predmetining xarakteriga ko‘ra, moddiy va ma’naviy bo‘lishi mumkin. Moddiy ehtiyojlarda kishining moddiy madaniyat predmetlariga qaramligi (ovqatlanishga, kiyinishga, uy-joyga, maishiy turmush ashyolariga va boshqa narsalarga ehtiyoj sezishi),ma’naviy ehtiyojlarda esa ijtimoiy ong mahsuliga tobe’lik ifodalanadi. Ma’naviy ehtiyojlar ma’naviy madaniyatni yaratish va o‘zlashtirshda o‘z aksini topadi. Kishi o‘z fikr mulohazalari va tuyg‘ularini boshqalar bilan baham ko‘rishga, gazetalar, kitoblar va jurnallar o‘qishga, kinofilmlar va spektakllar ko‘rishga, muzika tinglashga va shu kabilarga ehtiyoj sezadi.

Ma’naviy ehtiyojlar moddiy ehtiyojlar bilan uzviy bog‘liqdir. Ma’naviy ehtiyojlarni qondirish uchun, moddiy ehtiyojlar predmeti hisoblanmish moddiy narsalar (kitoblar, gazetalar, yozuvlar va nota qog‘ozlari, bo‘yoqlar va shu kabi) talab qilinishi shubhasiz.

Ehtiyojlarning qondirilishi bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyatga undovchi va uning yo‘nalishini belgilovchi sabablar motivlar deb ataladi. Unda sub’ektning faolligi namoyon bo‘ladi. Ehtiyojlarda sub’ektning shaxs hayot kechirishi lozim bo‘lgan konkret shart sharoitlarga qaramligi xulq-atvorini va faoliyatini motivlashtirish tarzida o‘zining faolligini ko‘rsatadi. Modomiki, ehtiyojlar kishi faolligi barcha turlarning mohiyatining asosiy harakatlantiruvchi kuchni tashkil etarkan, u holda motivlar ushbu mohiyatning konkret, rang-barang ko‘rinishlari sifatida namoyon bo‘ladi. Motivlar yoki motivlashtirish psixologiyada sub’ektning xulq -atvori va faoliyatining yo‘nalishini belgilab beradigan sabablar sifatida qaraladi.

Odamning xulq-atvori esa butunlay boshqacha tarkib topadi. Stulchada o‘tirib, ovqat eya oladigan kichkinagina bolaning xatti-harakatlarini ham uning tabiiy ehtiyojlari tufayli hosil bo‘lgan deb aytish mumkin emas. Ovqatlanish ehtiyojini qondirish uchun o‘zicha qoshiqning sira hojati yo‘q. Lekin tarbiyaning ta’sirida bu xildagi predmetlar bola uchun yuqoridagidek ehtiyojni qondirishning zarur sharti bo‘lib qoladi. Asl ma’nodagi ehtiyojning o‘zi emas, balki uni qondirishning jamiyatda qabul qilingan usullari xatti-harakatning shakllarini keltirib chiqara boshlaydi.

Binobarin, faoliyatning birinchi farqli belgisi shundan iboratki, u faollik manbai bo‘lgan ehtiyoj sifatida yuzaga chiqqan holda faollikning yo‘naltiruvchisi bo‘lgan anglanilgan maqsad bilan boshqariladi. Allomalar faoliyatning ushbu eng muhim belgisini qayd etarkan, shunday deb yozgan edi: "O‘rgimchakning ishi to‘quvchining ishini eslatadi, asalari ham mumdan uya yasab, ba’zi me’morlarni uyatga qoldiradi. Lekin eng yomon me’mor ham eng yaxshi asalaridan avvalo shu bilan farq qiladiki, protsessning oxirida bu protsess boshlanmasdan oldinroq kishining tasavvurida, ya’ni fikran mavjud bo‘lgan natija hosil bo‘ladi. Kishi asalaridan tabiat bergan narsaning formasini o‘zgartirish bilangina farq qila olmaydi: tabiat bergan narsa kishining o‘z usulini va bu ishning xarakterini belgilab beradi va kishi o‘z irodasini ana shu maqsadga bo‘ysindirish lozim.

Demak, faoliyat kishining anglanilgan maqsad bilan boshqarib turiladigan ichki (psixik) va tashqi (jismoniy) faolligidir.