Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

19-jadval. 

Foydalilik koeffitsiyentlar tizimi 

 

№ Ko‘rsatkichlar 

Hisoblash 

tartibi

Izoh 

1 2 

3 

4 

1. 

Aktivlarning bir 

so‘miga to‘g‘ri kelgan 

foyda (K

fa

) 

А

BF

К

fa

=

 

BF–balansdagi foyda 

А

-balans aktivining 

o‘rtacha qoldig‘i 

А

NBMD

BF

К

chfa

−

=

 

NBMD - nobarqaror 

manbalar evaziga olingan 

daromad 

2. 

Aktivlarning bir 

so‘miga to‘g‘ri kelgan 

chegirilgan foyda 

(K

chfa

) 

Bu koeffitsiyentning K

fa 

dan farqi shundaki, 

bu yerda bank foydasi nobarqaror manbalar 

evaziga erishilgan daromadlilik darajasi bank 

reytingini yuqoriga ko‘tarmaydi. 

3. 

Aktivlarning bir 

so‘miga to‘g‘ri kelgan 

sof foyda (K

sf

) 

А

SF

К

sf

=

 

SF  sof foyda 

А

NBMD

SF

К

chsf

−

=

 

 

4. 

Aktivlarni bir so‘miga 

to‘g‘ri kelgan 

chegirilgan sof foyda 

(K

chsf

) 

Sof foyda asosida koeffitsiyentlarni 

hisoblashda Jahon banki mutaxassislari 

tomonidan tavsiya etilgan normativlardan 

foydalanish mumkin. Xususan, K

sf

ning 

normativ darajasi 1,15 dan 0,35 foizgacha, 

K

chsf

ning darajasi esa 1,0 foizdan 0,6 

foizgacha tebranishi mumkin. 

5. 

Aktivlarning bir 

so‘miga to‘g‘ri kelgan 

А

TS

BF

К

stf

+

=

 

TS- to‘langan va 

bank operatsiyalari 

---

 

144

xarajatlariga 

qo‘shilgan soliq 

(soliq to‘langungacha) 

foyda (K

stf

) 

Bu ko‘rsatkich O‘zbekiston bank tizimi 

amaliyotida hisoblanadi. 

А

TS

SF

К

stsf

+

=

 

Bu ko‘rsatkich 

jahon standarti 

hisob tizimida keng 

qo‘llaniladi. 

6. 

Aktivlarning bir 

so‘miga to‘g‘ri kelgan 

(soliq to‘langungacha) 

sof foyda (K

stsf

) 

K

fa

 va K

stf

 hamda K

chfa

 va K

stsf

 lar o‘rtasida 

tafovut qanchalik katta bo‘lsa, shunchalik 

foydani boshqarish yomonlashadi. 

7. 

O‘z kapitalning bir 

so‘miga to‘g‘ri kelgan 

foyda (K

o‘kf

) 

K

O

BF

К

kf

o

'

'

=

 

K

O'

 – bankning o‘z 

kapitalining o‘rtacha 

qiymati 

8. 

Ustav fondining bir 

so‘miga to‘g‘ri kelgan 

balansdagi foyda (K

uff

) 

UF

BF

К

uff

=

 

UF

 – ustav fondi-

ning o‘rtacha 

qiymati 

9. 

Ustav fondining bir 

so‘miga to‘g‘ri kelgan 

chegirilgan foyda 

(K

ufchf

) 

UF

NBMD

BF

К

ufchf

−

=

 

 

UF

TKS

BF

К

stbf

+

=

 

TQS - bank mah-

suloti tannarxiga 

qo‘shiladigan soliq 

10. 

Ustav fondining bir 

so‘miga to‘g‘ri kelgan 

(soliq to‘langungacha) 

foyda (K

stbf

) 

Bu ko‘rsatkichlar O‘zbekiston bank tizimi 

amaliyotida qo‘llaniladi 

11. 

O‘z kapitalning bir 

so‘miga to‘g‘ri kelgan 

sof foyda (K

o‘ksf

) 

UK

SF

К

ksf

o

=

'

 

 

12. 

Aksioner kapitalning 

bir so‘miga to‘g‘ri 

kelgan chegirilgan 

foyda (K

akf

) 

АК

SF

К

akf

=

 

АК

– aksioner 

kapitalning 

o‘rtacha miqdori 

13. 

Aksioner kapitalning 

bir so‘miga to‘g‘ri 

kelgan chegirilgan sof 

foyda (K

akchf

) 

АК

NBMD

SF

К

akchf

−

=

 

 

K

o‘nsf

ning 

normativ darajasi 

10 foizdan 20 foiz-

gacha bo‘ladi 

АК

TS

SF

К

ctcf

+

=

 

 

K

stsf

ning 

norma-tiv darajasi

esa 15 foiz bo‘ladi 

14. 

Aksioner kapitalning 

bir so‘miga to‘g‘ri 

kelgan (soliq 

to‘langungacha) foyda 

(K

stsf

) 

Bu ko‘rsatkichlar jahon standarti hisob 

tizimida qo‘llaniladi. 

15. 

Bitta xodimga to‘g‘ri 

kelgan foyda (K

bxf

) 

BX

BF

К

bxf

=

 

−

BX

bank 

xodimlarining 

---

 

145

o‘rtacha soni 

Bu ko‘rsatkich O‘zbekiston bank tizimi 

amaliyotida qo‘llaniladi 

16. 

Bitta xodimga to‘g‘ri 

kelgan sof foyda (K

bxsf

)

BX

SF

К

bxsf

=

 

 

Bu ko‘rsatkich 

jahon standarti 

hisob tizimida 

qo‘llaniladi  

 

Bankning daromadlilik darajasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar 

tizimida aktivlarning bir so‘miga to‘g‘ri kelgan foyda ko‘rsatkichi eng 

asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi. Ammo bu ko‘rsatkich ham bank fao-

liyatining samaradorligini baholashda yetarli emas. Bu, birinchidan, 

yuqori foyda olish katta risk bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan bu 

ko‘rsatkichning dinamikasiga ta’sir qiluvchi omillar turli tuman va 

noaniqdir. Shu sababli bank rentabelligini tahlil qilishda bir vaqtning 

o‘zida uni riskdan himoya qilish darajasi to‘g‘risida ham o‘ylash kerak 

[94]. Quyidagilar foydaning mutlaq hajmiga ta’sir qiluvchi asosiy 

omillar hisoblanadi: 

 

bank daromadi bilan xarajatining o‘sishi sur’atlari o‘rtasidagi 

nisbat; 

 

bankning ayrim aktiv operatsiyalaridan olingan o‘rtacha daro-

mad; 

 

bank aktivi tarkibida daromad keltiruvchi aktivlar salmog‘i (ish-

layotgan aktivlar salmog‘i); 

 

bankning aktiv va passiv operatsiyalari bo‘yicha foiz stav-

kalarining harakati; 

 

daromad keltiruvchi aktivlar tarkibi; 

 

kredit portfeli tarkibi; 

 

riskli aktiv operatsiyalarining bank aktividagi salmog‘i; 

 

har bir aktiv operatsiyalarning daromadliligi. 

Bu omillarni tahlil qilishda foydalilik koeffitsiyentlari va ularning 

ko‘paytmalaridan foydalanish mumkin. Masalan, buni quyidagi ikkita 

koeffitsiyent misolida ko‘rib chiqamiz. 

 

 

 

  

 

 

20-jadval. 

Koeffitsiyentlar dinamikasi 

Foyda 

 

Bankning yalpi 

daromadi 

Foyda 

 

 

Bank aktivlari 

 

Bank aktivlari 

Bankning yalpi 

daromadi 

---

 

146

 

Kvartallar 

аktivlar

Foyda

 

аktivlar

Daromadlar

 

daromadlar

Foyda

 

I 0,43  2,4 

18,0 

II 1,24  2,0 

61,8 

III 0,58  1,8 

32,3 

IV 0,27  1,5 

17,8 

 

Uchala koeffitsiyentlar dinamikasidan ko‘rinib turibdiki, bir yil 

ichida foydalilikning umumiy koeffitsiyenti 2,4 foizdan 1,5 foizgacha 

tushgan. Bunga asosiy sabab quyidagi samaradorlik koeffitsiyenti (K

sam

) 

bilan tavsiflanadi: 

А

А

К

dk

sam

=

 

 Bu yerda: 

  A

dk

 – daromad keltiruvchi aktivlarning o‘rtacha qoldig‘i; 

  A – jami aktivlarning o‘rtacha qoldig‘i. 

 

 

 

 

 

O‘z navbatida, sof foydaning aktivlarga bo‘lgan nisbatini ikkita 

ko‘paytuvchiga ajratish mumkin. 

 

 

 

 

 

 

 

Sof foydaning o‘z kapitalga bo‘lgan nisbat asosida uchta 

ko‘paytuvchi koeffitsiyentga ajratib hisoblanishi jahon amaliyotida 

Dyukon formulasi nomi bilan mashhur. Bu koeffitsiyent tijorat banklari 

investorlari daromadlarining o‘sish yo‘nalishlarini, shuningdek, bank-

ning barqaror rentabelligini ta’minlash darajasini ko‘rsatadi.  

Marja daromadi foiz stavkalari darajasi va vositachilik xizmat-

laridan tushgan daromadlarga, bankning daromadi va xarajati o‘rtasidagi 

o‘sish nisbatlariga, resurs qiymati va boshqalarga bog‘liq bo‘ladi. 

 

3.6. Tijorat bankining to‘lov qobiliyati 

va likvidligi 

Sof foyda (soliq 

solingandan so

‘

ng) 

Sof foyda 

Aktivlar 

O

‘

z kapital 

 

= 

Aktivlar 

 

· 

o

‘

z kapital 

Sof foyda  

Sof foyda 

Yalpi daromad 

Aktivlar 

O

‘

z kapital 

 

=  Yalpi daromad 

. 

Aktivlar 

. 

O

‘

z kapital 

 

=

 

= 

Marjadan 

daromad 

· 

Aktivlarning 

daromadliligi 

· 

Leveraj koeffitsiyenti (kapital 

multiplikatori) 

---

 

147

 

[95]. Tijorat bankining faoliyati va uning samaradorligi eng avvalo 

uning likvidligiga bog‘liq. Likvidligi bo‘lmagan bank to‘lovga layoqatli 

bo‘la olmaydi. Amalda aynan nolikvidlik banklarning to‘lovga layo-

qatsizligining asosiy sababi bo‘lib, ularni bankrotlikka va bank tizi-

mining beqarorligiga olib keladi.  

«Likvidlik» atamasi lotincha «Liquidus» so‘zidan olingan bo‘lib, 

suyuq, oquvchi ma’nosini beradi. U turli korxonalar, birlashmalar, fir-

malar va banklarning o‘z majburiyatlarini o‘z vaqtida bajara olish (qarz-

ni to‘lash) imkoniyatini bildiradi. 

Barqaror talabga ega bo‘lgan pul vositalari, bank depozitlari, qim-

matli qog‘ozlar, moddiy aylanma vositalar va pulga tez aylantiriladigan 

aktivlar likvid vosita (mablag‘)lar deb yuritiladi.