Toshkent farmatsevtika instituti tibbiy va biologik fanlar kafedrasi mikrobiologiya, virusologiya va

 

---

59 
 
PNEVMOKOKKLAR 
DIPLOCOCCUS PNEUMONIA – birinchi bor 1871 yilda R.Kox, 1875 yilda E.Klebs, 
L.Paster, SH.SHomberlen va E.Ru tomonlaridan 1881 yilda kashf qilingan bo‘lib, 1885 yilda 
K.Frengel va 1886 yilda A.Veykselbaum tomonlaridan kasalning balg‘amidan toza kultura ajratib 
olingan. Lactobacillaceae oilasiga mansub. 
MORFOLOGIYASI: Lansetsimon yoki biroz cho‘zinchoqroq kokklar bo‘lib, diametri 0.5-
1.25 mkm, juft bo‘lib joylashgan, ayrim hollarda qisqa zanjir hosil qiladi. Odam va hayvon 
organizmida kapsula hosil qiladi, gr (+), harakatsiz, o‘zi mustaqil kapsula hosil qilmaydi. 
O‘STIRILISHI: Aerob,fakultativ anaerob. Optimal o‘sish t
o
si 37
o
S. Diapazon 28-42
o
S. 25
o
S 
da o‘smaydi. Oddiy muhitlarda qiyin o‘sadi. Assitlik va zardoblik agarlarda Ph 7,2-7,6 bo‘lganda 
yaxshi o‘sadi, diametri 1 mm keladigan mayda kalloniyalar hosil qiladi, 2 kundan keyin 
kalloniyalar kattalashadi, kalloniyalarni o‘rtasi puchayib, chekkalari ko‘tarilib qoladi. Qonli 
agarda mayda, yumaloq, atrofi bir tekis nam (sochnыy) kalloniya hosil qiladi. Qonli bulonda loyqa 
va cho‘kma hosil qilib o‘sadi. Bulonda 0,2% glyukoza qo‘shilsa yaxshi o‘sadi. Sun’iy muhitlarda 
o‘stirilganda kapsula hosil qilmaydi, agarda bu muhitga hayvon oqsili qo‘shilsa kapsula hosil qilib 
o‘sishi mumkin. Tashqi muhit ta’sirida pnevmokokklar M-formadin, S va R-formaga o‘tishi 
mumkin. 
FERMENTATIV XOSSASI: Jelatinani suyultirmaydi, indol hosil qilmaydi, nitratlarni 
nitritlarga qaytarmaydi, sutni ivitmaydi, saxaroza, glyukoza, maltoza, laktoza, inulin, radginoza, 
salitsinlarni parchalaydi. Virulentlik pnevmokokklar o‘tsuyuqligi va nordon o‘t tuzlarida erib 
ketadi. Inulinni parchalashi, o‘t va o‘t tuzlarida erib ketishi ularni streptokokklardan 
differensiatsiya qilishda mihim ahamiyat kasb etadi. 
TOKSIN HOSIL QILISHI: Endotoksin ajratadi. Kuchsiz ta’sir qiluvchi gemotoksik, 
fibrinolitik va leykotsitlarni parchalovchi toksin ham hosil qiladi. Pnevmokokklarning virulentligi 
ularning kapsulasiga bog‘liq bo‘lib, ular fagotsitoz va qonning bakteriotsid xususiyatini 
kamaytiradi. Virulentlik pnevmokokklarning kapsulasida maxsus komponent “antifagin” bo‘lib, 
ular o‘zlari toksigenlik xususiyatiga ega emas, lekin ular virulent bo‘lmagan pnevmokokklarga 
qo‘shilsa, ularda fagotsitozga chidamlilik xususiyati paydo bo‘ladi. Antifagin issiqda chidamli 
bo‘lib, 80-100
o
S gacha qizdirilsa chidaydi. Pnevmokokklardan antifagiga o‘xshash “virulin” 
moddasi ajratib olingan. 
ANTIGEN TUZILISHI VA KLASSIFIKATSIYASI: Pnevmokokklar o‘zlarida, ya’ni 
kapsulasida polisaxarid kompleksini tutadi va ularni tipga xos spetsifikligi va virulentligi qiz 
kompleksiga bog‘liqdir. Proteinlik antigeni barcha tiplari uchun umumiy bo‘lib, bu antigen 
protoplazmada joylashgan, u mikrobni spetsifikligi va virulentligini belgilaydi
. 
Serologik jihatdan pnevmokokklar 80 dan ortiq tipga ega bo‘lib, har qaysisi faqat o‘zining 
spetsifik zardobi bilan agglyutinogen reaksiyasiga kirishadi. SHulardan 1, 2, 3 tiplari odamlar 
uchun patogen. Pnevmokokklar antigenlik xususiyatini osonlikcha o‘zgartiradi. Agarda 2-tipdagi 
pnevmokokkni 3-tip bilan birga o‘stirsa, u holda 2-tipning barcha xususiyati transformatsiya yo‘li 
bilan 3-tipga o‘tadi, ya’ni xossalari DNK orqali o‘tadi.
CHIDAMLILIGI: Qurigan balg‘amda 2 oygacha saqlanadi. Sun’iy muhitlarda 7-8 kun 
saqlanadi, 50-60
o
S da 20 minutda o‘ladi, 3% li fenolda 1-1,5 minutda o‘ladi, o‘t suyuqligi va o‘t 
tuzlariga ham sezgir. 
HAYVONLAR UCHUN PATOGENLIGI: Qishloq xo‘jalik hayvonlarida yosh buzoqlar, 
cho‘chqa bolasi, qo‘zichoqlar tez kasallanadi. Laboratoriya hayvonlaridan oq sichqon va quyonlar 
hamda dengiz cho‘chqasi sezgir. 
ODAMDAGI KASALLIK VA PATOGENEZI: Pnevmokokklarning 1, 2, 3 tiplari 
ekzogen, qolgan barchasi endogen yo‘l bilan yuqadi. Organizmning qarshiligi pasayganda ko‘proq 
kasallik kelib chiqadi. Pnevmokokklarning 3 ta tipi keltirib chiqaradi. Boshqa patologik 

---

60 
jarayonlarni ham keltirib chiqarishi mumkin: sepsis, meningit, bo‘g‘imlarni yallig‘lanishi, 
endokardit, otit, peritonit, renit, gaymorit va h.k. 
Ammo pnevmoniya stafilokokklar, streptokokklar, influensa tayoqchalari, xlamidiyalar, 
gripp virusi va boshqa mikroorganizmlar tomonidan ham chaqirilishi mumkin. 
IMMUNITETI: Kuchsiz va qisqa muddatlik. Pnevmokokklar organizmni sensibilizatsiya 
holatiga olib keladi. Kasallikka mo’nelik organizmning umumiy holatiga bohliq. 
LABORATORIYA DIAGNOSTIKASI: Tekshirish uchun bolg‘am, orqa miya suyuqligi, 
murdadan material olinadi va bu materiallar ustidan quyidagi tekshirishlar olib boriladi: 
Bakterioskopik – materialdan surtma tayyorlab, gramm usulida bo‘yab ko‘rish, gramm (+) 
kapsulali pnevmokokklar topiladi. 
Bakteriologik – sof kultura ajratish va xossalarini o‘rganish. Ajratilgan kulturani 
antibiotikga sezgirligini aniqlash 
Serologik – pnevmokokklarning tiplarini agglyutinatsiya reaksiyasi orqali aniqlash. 
DAVOSI: Antibiotiklar, sulfanilamidlar. 
PROFILAKTIKASI. Umumiy sanitar qoidalariga rioya qilish. 
MENINGOKOKKLAR. 
MENINGOKOKKLAR: Meningokokk (Neisseria meningitidis) meningit kasali bilan 
og‘rigan bemorning orqa miya suyuqligidan ajratib olingan va 1887 yilda A.Veykselbaum 
tomonidan batafsil o‘rganilgan
Klassifikatsiyasi bo‘yicha meningokokklar Neiseria avlodiga (rod) va Neiseriaceae oilasiga 
mansubdir. 
MORFOLOGIYASI: Meningokokklar kofe donasini eslatuvchi, juft holda joylashgan, 
diametri 0,6-1,0 mkm keladigan kokklardir. Spora va kapsula hosil qilmaydi, xivchinga ega emas, 
yiringlimaterialda ko‘pincha leykotsitlarning ichida joylashgan bo‘ladi. Kulturadan tayyorlangan 
surtmalarda mayda yoki yirik, bittadan, juft holda va 4 tadan joylashgan holda ko‘rinishi ham 
mumkin. Gr (-), lekin ayrim hollarda gr(+) ni ham ko‘rish mumkin. Diplokokklar. 
9.1-rasm 
O‘STIRILISHI: Aerob, oddiy muhitlarda o‘smaydi, Ph 7,2-7,4. zardob, assil suyuqligi qo‘shilgan 
muhitlarda mayda, tiniq nozik, diametri 2-3 mm bo‘lgan koloniyalar hosil qiladi. Zardobli bulonda 
loyqa va cho‘kma hosil qiladi, 3-4 kun o‘tgandan so‘ng esa bulon yuzida parda hosil qilib o‘sadi. 
Ayrim hollarda adaptatsiya natijasida oddiy muhitlarda ham o‘sishi mumkin. 
FERMENTATIV XOSSASI: Jelatinani suyultirmaydi, sutni ivitmaydi, glyukoza, maltozani 
– (K
+
) kislota hosil qilib parchalaydi. 

---

61 
TOKSIN HOSIL QILISHI: Meningokokklar ekzotoksin va endotoksin xususiyatiga ega 
bo‘lgan toksik modda hosil qiladi. Bakteriya hujayrasi parchalangandan keyin ulardan endotoksin 
ajralib chiqadi. Meningokokk toksinini bakteriya hujayrasini (dist. suv) bilan yuvib olish mumkin. 
ANTIGEN TUZILISHI VA KLASSIFIKATSIYASI: Antigen tuzilishi-da 3 ta fraksiya 
aniqlangan: umumiy hisoblangan uglevodlik (S), gonokokklar va 3 tipidagi pnevmokokklarda 
uchraydigan proteinlik (R) hamda 1 va 2 tipi. Meningokokklarda tur ichidagi o‘zgarishlar mavjud. 
CHIDAMLILIGI: CHidamsiz. Quritishga, yuqori t
o
-ga chidamsiz. 60
o 
S va 10 minutda 
o‘ladi, 80
o
S da 2 minutda o‘ladi, 1% li fenol eritmasida 1 minutda o‘ladi. Past temperaturada 
nihoyatda chidamsiz, shuning uchun patologik material iliq holda laboratoriyaga yuborilishi kerak. 
HAYVONLAR UCHUN PATOGENLIGI: Tabiiy sharoitda hayvonlar kasallanmaydi. 
Laboratoriya sharoitida maymanlarni kasallantirish mumkin. 
ODAMLARDA KASALLIK VA UNING PATOGENEZI: Kasallik manbai – kasal odam va 
kasal tashuvchi. Kasallik havo-tomchi yo‘li bilan yuqadi. Mikrob avvalo burun-xalqumda 
joylashib, so‘ng limfa va qonga o‘tib bakteriemiya holatini paydo qiladi, keyin miya po‘stlog‘iga 
kirib joylashadi (meningokokklar bosh miya to‘sig‘idan o‘tish xususiyatiga ega). Meningokokklar 
miya po‘stlog‘ida va orqa miyada o‘tkir yiringli yallig‘lanishni keltirib chiqaradi. Kasallik o‘tkir 
holda yuqori t
o
bilan boshlanadi: simptomlari – qayt qilish, orqa ensa muskulini tortishib og‘rishi, 
kuchli bosh og‘rishi va terida o‘ta sezgirlik kuzatiladi. 
Kalla ichi bosimini oshishi natijasida bosh miya nervlarining falaji kuzatiladi. Bemorning 
ko‘z qorachig‘i kengayib, akkomodatsiya buziladi. Orqa miya suyuqligi loyqalashadi va ko‘p 
miqdorda leykotsitlar tutadi, bosim yuqori bo‘lgani uchun orqa miya suyuqligi punksiya 
qilinganda tizillab, otilib chiqadi. Ayrim hollarda meningokokkli sepsis rivojlanishi mumkin va bu 
paytda meningokokklar qonda, bo‘g‘imlarda, o‘pkada uchrashi mumkin. Asosan meningit bilan 1 
yoshdan 5 yoshgacha bo‘lgan bolalar kasallanadi. Kasallik ko‘pincha ko‘klam va kuz oylarida 
uchraydi. Organizmning qarshiligi, mikrobning virulentligi kasallikni kelib chiqishida katta 
ahamiyatga ega.
IMMUNITETI: Tabiiy immunitet mavjud. Orttirilgan immunitetni kasallikni keyingina 
emas, balki hayot davomida meningokokklarni tashib yurishi davomida ham paydo bo‘ladi. Qayta 
kasallanish hollari kam uchraydi. 
LABORATORIYA DIAGNOSTIKASI: Tekshirish uchun material: orqa miya suyuqligi, 
burun-xulqumdan olingan surtma, qon, murdadan olingan bo‘lakchalar bo‘lishi mumkin. Bu 
materiallar ustida quyidagi tekshirishlar olib boriladi: 
Orqa miya cho‘kmasidan tayyorlangan surtmani mikroskopda ko‘rish.