|
4
. Huquq va muomala layoqatini cheklash boʻyicha boshqa subyekt-
larga taalluqli boʻlgan qoidalar davlatga nisbatan tatbiq etilmaydi.
Huquq va muomala layoqatini cheklash boʻyicha qaror har qanday
holatda ham davlat vakolatli organi tomonidan uning qarori asosida
amalga oshiriladi.
8
9
Davlatning fuqarolik-huquqiy munosabatlardagi ishtirokiga nisbatan
yuridik shaxs haqidagi me’yorlar tatbiq etiladi. Bunda davlatga nisbatan
yuridik shaxslar erkining vujudga kelishi erkning ifodalanishi toʻgʻrisidagi
qoidalargina
qoʻllaniladi.
Koʻplab
yuridik
manbalarda
ham
ta’kidlanganidek, yuridik shaxslarga oid boshqa qoidalar (xususan, huquq
layoqati toʻgʻrisidagi, roʻyxatdan oʻtish toʻgʻrisidagi, nom va joylashgan
уeri, filiallar va vakolatxonalar, yuridik shaxs turlari, ularni tashkil etish va
tugatish) davlatga nisbatan tatbiq etilmaydi.
Shu oʻrinda davlat va yuridik shaxslarning bir-biriga oʻxshash
tomonlarini ta’kidlab oʻtish joiz. Davlat xuddi yuridik shaxslar kabi
muayyan tashkilot boʻlib, oʻz ichki tuzilishiga va tashkiliy birligiga,
boshqaruv organlariga, fuqarolik muomalasida oʻz nomidan ishtirok etish
huquqiga ega.
Yuridik shaxs huquqiy belgilarining asosiylarini tashkil etgan
yuqoridagi toʻrtta belgining davlatga nisbatan oʻzgacha koʻrinishda tatbiq
etilish holati ularning barchasiga ham taalluqli emas. Ayniqsa, mulkiy
javobgarlik holati davlatda ham xuddi yuridik shaxs kabi tatbiq etilmaydi.
Bunda davlat (garchi uning mol-mulki asosida tashkil etilgan yuridik
shaxslar fuqarolik-huquqiy munosabatlarda oʻz nomidan ishtirok etsalarda)
mulkning sohibi sifatida fuqarolik-huquqiy munosabatlarda shaxsan oʻzi
(oʻz nomidan) yoki organlari, yoxud oʻzi tashkil etgan yuridik shaxslar
(yuridik shaxslar bunday holatlarda ularning filiallari va vakolatxonalari
tomonidan amalga oshiradi) orqali ishtirok etadi.
Umuman davlatning fuqarolik-huquqiy munosabatlardagi “alohida
shaxs” maqomi, garchi, yuridik shaxsga oʻxshasa-da, u bilan bir xilda
emas. Zero, davlat ipso jure – yuridik shaxs emas.
Biroq ayni paytda davlatning huquqlari mutlaq cheksiz ham emas.
Masalan, davlat shaxsiy huquqlarga ega boʻlmaydi. Binobarin, davlat
alohida xususiyatlarga ega boʻlgan subyektdir.
Davlat ham fuqarolik-huquqiy munosabatlarda boshqa ishtirokchilar
kabi muayyan huquq va majburiyatlarga ega boʻladi. Chunki huquqiy
munosabatning mazmunini unda ishtirok etuvchi shaxslarning huquq va
majburiyatlari tashkil etadi. Fuqarolik huquqlari va burchlarga ega
boʻlmagan shaxslar huquqiy munosabatda mustaqil subyekt sifatida
qatnasha olmaydilar. Huquq va burchlarga ega boʻlish holati esa,
fuqarolik-huquqiy munosabat ishtirokchisining fuqarolik huquq layoqatiga
ega boʻlishini ifodalaydi. Oʻz navbatida davlat ham fuqarolik huquqining
boshqa subyektlari kabi huquq layoqatiga ega boʻladi.
9
0
Lekin davlat huquq va muomala layoqatining oʻziga xosligi uning
boshqa subyektlar layoqatidan ajralib turishiga sabab boʻladi. Davlat ham
fuqarolik huquqining boshqa subyektlari kabi mulkdor boʻlish, tadbirkorlik
bilan shugʻullanish (garchi davlat sof ma’nodagi tadbirkor hisoblanmasa-
da, uning organlari va u tomonidan tashkil etilgan yuridik shaxslar
tadbirkorlik bilan shugʻullanishlari mumkin. Lekin tom ma’noda
davlatning huquq layoqati turli xildagi yuridik shaxslar va fuqarolarning
huquq layoqati bilan bir xil boʻlishi mumkin emas. Ba’zi holatlarda
davlatning huquq layoqati fuqarolar va yuridik shaxslarning huquq
layoqatidan kengroq boʻlsa, ba’zi holatlarda davlatning huquq va burchlari
cheklanadi. Masalan, fuqarolar huquq layoqatining mazmunini tashkil
etuvchi huquqlar jumlasiga shunday huquqlar kiritilganki, bunday
huquqlar davlatda mavjud boʻlmaydi. Masalan, FKning 18-moddasiga
muvofiq, fuqarolar mol-mulklarini vasiyat qilib qoldirishlari, yollanma
mehnatdan foydalanishlari, mashgʻulot turini va yashash joyini tanlashlari,
intellektual faoliyat natijalarining mualliflik huquqlariga ega boʻlishlari
mumkin. Davlatda esa, bunday huquqlar mavjud emas.
Fuqarolik huquqining boshqa subyektlarida shunday huquqlar borki,
bunday huquqlar davlatga tegishli boʻlmaydi. Masalan, mulkni meros qilib
qoldirish, alohida turdagi shartnomalar (franshizing va boshqalar) tuzish,
oʻzining firma nomiga ega boʻlishlik, fan, adabiyot va san’at asarlari
muallifi boʻlish kabilar.
Umumiy qoidaga koʻra, davlat fuqarolik muomalasida oʻz
manfaatlari uchun emas, ommaviy hokimiyatni foydaliroq tatbiq etish
uchun qatnashadi. Bunday maqsadlar davlat huquq layoqatining
mohiyatini yanada toʻldiradi.
Biroq, davlatda shunday imkoniyatlar (huquqlar) mavjudki, bu
huquqlar fuqarolik huquqining boshqa subyektlarida uchramaydi. Masalan,
merosxoʻrlari boʻlmaganda mol-mulkni egallash, qimmatli qogʻozlar
chiqarish kabi. Shu bilan birga, maxsus huquqiy munosabatlar sohasi
ajratilganki, garchi fuqarolik huquqining boshqa subyektlari ham ushbu
munosabatlarda ishtirok etishlari mumkin boʻlsa-da, ularning toʻgʻridan-
toʻgʻri ishtirok etishlari taqiqlanadi.
Davlatning huquq layoqatini maqsadli deb hisoblash mumkin. Zero,
fuqarolik huquqi munosabatlarida davlat ishtirok etar ekan, faqat bitta
maqsadni koʻzlab harakat qiladi va u tomonidan amalga oshirilgan har
qanday huquqiy xatti-harakat xalq manfaati va uning farovonligini
oshirishga qaratiladi.
9
1
Aytish kerakki, davlat huquq layoqatining asosiy holatlaridan yana
biri – davlatning qonun chiqarish huquqdorligidir. Bu huquqdorlik davlat
huquq layoqatida katta ahamiyatga ega boʻladi. Davlat qonun chiqarish
faoliyatini amalga oshirish mobaynida oʻziga tegishli huquqlarni, ya’ni
xalq manfaatini amalga oshirishga qaratilgan huquqlarni oʻz maqsadini
(xalq va uning har bir a’zosi farovonligini ta’minlash) amalga oshirishga
yoʻnaltiradi.
Munitsipal organlar ham fuqarolik-huquqiy munosabatlarda ishtirok
etuvchi oʻziga xos subyekt hisoblanadi. Munitsipal organlar jumlasiga
tegishli hududdagi davlat hokimiyati organlari kiradi. Munitsipal
organlarning huquq layoqati davlatning huquq layoqatiga qaraganda biroz
torroq boʻlsa-da, oʻziga xos xususiyatlarga ega. Bunday oʻziga xoslik
munitsipal organlarning mol-mulkka ega boʻlishi, oʻz budjetini tashkil
etishi, bitimlar tuzishi, majburiyatda ishtirok etishi orqali namoyon
boʻladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
