3. Tasnif a’zolari (guruhlari) bir-birini inkor etishi lozim.
Masalan,
undoshlar til oldi, til o‘rta, til orqa, bo‘g‘iz, jarangli, jarangsiz turlardan iborat
deyilgan tasnifda a’zolarning ayrimlari boshqalarini inkor eta olmaydi. Ya’ni
jarangli undosh til oldi undoshi bilan zidlana olmaydi, til oldi va til o‘rta
undoshlari bir-birini inkor etish xossasiga ega.
4. Tasnifda sakrash bo‘lmasligi lozim.
Agar «kesim sodda kesim, murakkab
fe’l kesim, murakkab ot kesimga bo‘linadi» tasnifini amalga oshirsak, xatoga yo‘l
qo‘ygan bo‘lamiz. Chunki dastlab kesimni sodda va murakkabga, so‘ngra fe’l va ot
kesimga bo‘lish to‘g‘ri hamda izchil tasnifni beradi.
Tasnifning bo‘lishdan farqi shundaki, bo‘lishda a’zolar guruhlanishi shart
emas. Masalan, «lablanmagan unlilar
i, e, a
dir» deyish tasnif emas, balki
bo‘lishdir. Tasnif xarakteriga ega bo‘lish uchun
i
yoki
a
guruh (sinf) bo‘lib, o‘z
navbatida, yana bo‘linib ketishi lozim edi. Unlilarni lablangan va lablanmagan
unliga bo‘lish tasnif bo‘lib, lablanmagan yoki lablangan unlini bo‘lish oddiy
bo‘lish bo‘lsa-da, tasnif maqomida emas.
Tasnif dixotomik, politomik yoki dixopolitomik bo‘lishi mumkin.
Dixotomik tasnifda birliklar ikki guruhga ajratiladi: «fonemalar unli va
undoshga ajraladi» kabi. Politomik tasnifda guruh soni ikkidan ortiq bo‘ladi:
«Grammatik qo‘shimcha lug‘aviy shakl hosil qiluvchi, sintaktik shakl hosil
qiluvchi va lug‘aviy sintaktik shakl hosil qiluvchiga bo‘linadi» yoki «fe’llar nutq
fe’llari, ruhiy-holat fe’llari va h.k.» kabi.
Dixopolitomik tasnifda tasniflanuvchi butunlik dastlabki bosqichda ikkiga,
keyingi bosqichda ikkidan ortiq sinfga ajraladi. Masalan:
15-jadval
Fonema
Unli
Undosh
Yuqori
tor
O‘rta
keng
Quyi
keng
Lab
T
il
B
o‘g‘iz
53
kabi.
Tasnif asosini tanlash muhim. Chunki biror tizimni turli asosda tasnif qilish
har xil natija beradi. Masalan, undosh fonemani ovoz va shovqinning ishtirokiga
ko‘ra jarangli va jarangsizga, hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra lab, til, bo‘g‘iz undoshiga
ajratish mumkin.
Lisoniy tasnif tasniflanayotgan birliklarning ichki, substansial belgilariga
ko‘ra yoki muhim bo‘lmagan zohiriy xossasiga asoslangan bo‘lishi mumkin. Shu
boisdan tabiiy yoki yordamchi tasnif farqlanadi. Tabiiy tasnifda lisoniy birlikning
ichki, barqaror belgilariga asoslaniladi. Yuqorida tabiiy tasnifga misollar keltirildi.
Yordamchi tasnifda birlikning ontologik bo‘lmagan xossasini bildiruvchi
belgilariga tayaniladi. Masalan, «so‘zlarning bo‘g‘in sonlariga ko‘ra tasnifi (bir
bo‘g‘inli, ikki bo‘g‘inli va ko‘p bo‘g‘inli so‘zlar)», «unlilarning tilning gorizontal
holatiga ko‘ra tasnifi» va h.
Tasnif izchilligi – substansial yondashuvning asosiy talablaridan biridir.
Til birliklari adabiyotlarda turlicha talqin qilinadi. Bu xususdagi fikrlar
taraqqiyoti asosn quyidagicha:
1. 1953-yilda chop etilgan “Rus tili grammatikasi”da ushbu masalaga alohida
e’tibor berilgan, “Asosiy til birliklari” sarlavhasi ostida quyidagi hodisalar
tubandagi tertibda qisqacha izohlangan: gap, birikma, so’z, morfema, bo’g’in, nutq
tovushi yoki fonema.
21
Ushbu akademgrammatikaning 1952-yilgi nashrida
22
“Nutq
quyidagilarga bo’linadi” deyilib, yuqorida tilga olingan hodisalardan tashqari, gap
bilan birikma oralig’ida sintagma ham keltirilgan edi, 1953-yil nashrida bu hodisa
haqida fikr yuritilmagan, bir yil oralig’ida avtorlarning fikri o’zgargan.
Bundan qat’i nazar, avtorlar nutqdan lisonga tomon boorish, butunni
qismlarga ajratish, ya’ni analiz yo’lini tanlagan.
2. А.А.Реформатский «элементы структуры языка» deb to’rt hodisani
ko’rsatadi: 1) nutq tovushi (aniqrog’i: fonema), 2) so’z o’zagi (umuman:
21
Грамматика русского языка. I. Изд.АН. –М.: 1953, 9-12 (Ушбу қисмнинг авторлари – Л.В.Щерба ва
В.В.Виноградов).
22
Грамматика русского языка. I. Изд.АН. –М.: 1952, 8.
54
morfema), 3) so’z, 4) gap
23
. Olim o’z fikrini noyob bir misol bilan asoslaydi: nutq
tovushini (fonemani) (i) tarzida, shu tovushning o’zi bilan ifodalangan so’z
o’zagini (morfemani) i- tarzida, so’zni i tarzida yozib ko’rsatadi. SHundan keyin
“Болше в языке ничего не бывает и не может быть” degan qat’iy fikrni aytadi
24
.
Demak, A.A.Reformatskiy, “Akademgrammatika – 53” dan farqli holda, birikma
va bo’g’inni til qurilishining elementlari deb qaramaydi. Olim birikma va bo’g’inni
til hodisalari sifatida inkor etmaydi: asarning 189-192-betlarida bo’g’inni, 325-
330-betlarida
Do'stlaringiz bilan baham: |