Texnik jihatdan tartibga solish tizimlarining sifatni boshqarishdagi o

2.7.6. Ilgarilanma standartlashtirish

Ilgarilanma standartlashtirish (IS) - an'anaviy texnologiyalar imko-niyatlaridan oshuvchi talablarni belgilash bilan obyektni standart-lashtirishdir.

Ilgarilanma standart ishlab chiqilishida quyidagilarga e'tibor beriladi:

1. 
   talablar, sifatning farqlangan hamda joriy etish muddatiga ega
   bo^Mgan pog'onalari ko'rinishida belgilanadi;
   
2. 
   standart, mahsulot hayotiy siklining oldingi bosqichida ishlab
   chiqiladi.
   

Ilgarilanma standartlashtirishga, odatda, mahsulotning texnik dara-jasi va sifatiga qo'yiladigan talablaming uchta pog'onasi belgilanadi:

• 
  erta o'zlashtirilgan mahsulotning ehtiyojlami qondiruvchi darajasi;
  
• 
  ishlab chiqarishga qo'yilishi lozim bo'lgan va jahon darajasiga mos
  bo^Mgan, qaytadan ishlab chiqilayotgan (zamonaviylashtirilayotgan)
  mahsulot darajasi;
  

- yuqori jahon darajasiga mos bo^Mgan (yoki oshuvchi) daraja.
Oldinlovchi standart ishlab chiqarishni texnik tayyorlash davrida

yoki oxirida ishlab chiqiladi. Shubhasiz, oldindan standartlashtirish ilmiy-tadqiqot ishlarining natijalari bo'yicha erishilgan tavsiflar bilan tasdiqlangan holatda maqbul deb hisoblash kerak.

Ilgarilanma standartlashtirish - standartlashtirish obyektiga erishil-gan me'yoriy talablaming yanada yuqoriroq darajasini, ya'ni bashorat-lash (prognozlash) ga asosan kelajakda optimal bo^Madigan darajasini o'rnatish demakdir.

Keltiriigan ta'rifga binoan, ilgarilanma standartlashtirish mahsulot, xizmat va barcha jarayonlarga talablarni va me'yorlarni vaqt bo'yicha avvalroq o'matib, pirovard natijada ularning sifatini yuqori texnik iqtisodiy samara beradigan darajada ta'minlash nazarda tutilishini maqsad qilib qo'yadi. Bu borada ilgarilanma standartlashtirish prognoz-lash asosida amaliy yechimni qabul qiladigan imkonli sohalardan biri hisoblanadi.

73

Ilgarilanma standartlashtirishning asosiy vazifasi ishlab chiqarishni va mahsulot sifatining oshishini xolis va aniq yo'nalishida rivojlanishiga ko'maklashishdan iboratdir.

Ilgarilanma standartlashtirish standartlari jumlasiga:

• 
  mahsulot, xizmat, loyihalash, ishlab chiqish va boshqa jarayon-
  larda kuchga ega standartlashgan qoida va talablarni yanada optimal
  me'yorlarini belgilaydigan standartlar;
  
• 
  kuchdagi standartlar faoliyatiga istiqbolliroq yangi ish usullarini
  joriy etishni taminlab, yanada optimalroq me'yorlar o'matadigan
  standartlar;
  
• 
  bir yoki faqat bir necha korxonalardagina o'zlashtirilib, o'zining
  sifat ko'rsatkichlari analoglaridan tubdan farq qiladigan loyiha va
  buyum ishlab chiqarish qoida va talablariga optimal me'yor o'matadigan
  standartlar kiradi.
  

Ilgarilanma standartlashtirish mohiyatiga ko'ra quyidagicha tavsiflanadi.

1. Vaqt bo'yicha o'zish:

• 
  mahsulot tajriba namunasini yaratish bo'yicha loyiha konstruk-
  torlik ishlarining boshi;
  
• 
  buyum ishlab chiqarish sanoatini texnik tayyorlashning boshi;
  
• 
  mahsulotni yalpi ishlab chiqarishning boshi.
  

2. Tarqalish doirasida o'zish:

• 
  korxona doirasida;
  
• 
  davlat doirasida;
  
• 
  mintaqa doirasida;
  
• 
  global dunyo doirasida.
  

3. Standartlashgan mahsulotga nisbatan to'la bo‘lmagan o'zish:

• 
  assortment bo'yicha;
  
• 
  mahsulot belgilari bo'yicha;
  
• 
  yangi mahsulot elementlarining merosiy qabul qilishganliklari
  bo'yicha;
  

- mahsulotning ko'rsatkich va belgilari qiymati bo'yicha.
Ilgarilanma standartlashtirishni bashoratlash (prognozlash) tadqiqot

obyektining qonuniyatlari va metodlarini, umuman, standartlashtirishni o'rganadigan ilmiy faoliyatdir.

Standartlashtirish sohasida bashoratlashning maqsadi quyidagilardan iborat:

- yaratilgan yoki yaratilajak yangilik barqarorligi ehtimolini o'rganish;

- ishlab chiqarilgan mahsulot bilan yangilik o'rtasidagi bog'lanishni
o'rganish;

74

• 
  standartlashtirish obyekti bo'la oladigan ilmiy-texnik daraja, ya'ni
  mahsulot sifatiga erishishni aniqlash;
  
• 
  i ste'mol va ishlab chiqarish hajmini aniqlash;
  
• 
  sarf-xarajatni aniqlash;
  
• 
  ekologiya ko'rsatkichlarini baholash.
  

Standartlashtirish sohasida bashoratlashning axborot manbalari quyidagilar:

• 
  xalq xo'jaligi va soha taraqqiyotining uzoq muddatli bashorat-
  lanishi;
  
• 
  sohalar bo'yicha bashoratlashlar;
  
• 
  uzoq va yaqin muddatga mahsulotning sifati va iste'mol darajasi
  bashoratlari;
  
• 
  iqtisodiyotning uzoq muddatli rejalari;
  
• 
  ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifati bo'yicha statistik ma'lu-
  motlar;
  
• 
  tajriba na'munalarini sinash bo'yicha bayonnomalar;
  
• 
  patentlar, mualliflik guvohnomalari, litsenziyalar;
  
• 
  ijtimoiy so'rovlar natijalari;
  
• 
  standartlar, texnik shartlar va shu kabi boshqa ilmiy-texnik axbo-
  rotlar.
  

Standartlashtirishning zamonaviy taraqqiyot holatida 100 dan ortiq har xil soha bo'yicha turli darajali ilmiy asosga ega prognozlash ilmiy texnik usullari mavjud bo^Mib, o'zuvchan standartlashtirishda keng tarqalganlari asosan quyidagilar:

• 
  tadqiqotlanadigan ilmiy yoki texnik obyektni fan taraqqiyotining
  ma'lum yo'nalishlari haqida statistik ma’lumotga tayanadigan ekstro-
  polatsiyalash metodi;
  
• 
  taraqqiyotning yangi yo'nalishlarida qoilaniladigan evristik usullari;
  
• 
  real jarayonga o'ta yaqinlashtirib istiqbollash, shu bilan birga, o'ta
  murakkab bo'lgan modellashtirish usullari.
  

Ekstropolatsiyalash - eng ko'p qo‘llaniladigan va eng sodda boMish bilan birga, samaradorligi yuqori emas, ko'p hollarda faqat qisqa vaqt oralig‘idagi yaqin kelajakni prognozlashdagina yaroqlidir.

Evristik metodlar texnik vazifalami rejalashtirish, ayniqsa, ulami tasdiqlash bosqichida ko'p qo‘llaniladi.

Bu ikki usullar standartlar ta'sir doirasidan tashqariga chiqishni hisobga ololmaydi.

Modellashtirish usulining qoMlanish doirasi keng, imkoni ancha katta va istiqbolli bo'lib, obyekt va jarayonlarni fizik, matematik, matematik-

75

statistik va uyumli modellash biian ancha uzoq muddatga prognozlash imkonini beradi.

Ilgarilanma standartlami yaratish va yuritish. Bu xildagi standartlarni yaratish va kuchga kiritish quyidagi etap va bo'limlami o'z ichiga oladi: tayyorlash; yaratish; kuchga kiritish.

Ilgarilanma standartlashtirishning tayyorlash etalonidagi ishlar mazmuni ma'lumot yig‘ish, taraqqiyot yo'nalishi istiqbolini tadqiqotlash, mahsulot sifatini tubdan o'zgartirish, mumkin bo'lgan omil va ko'rsatkichlami taqsimlash orqali standartlashtirish istiqbollarini aniqlashdan iborat bo'ladi. Bu reja har tomonlama tahlil asosida o'zuvchan standartlashtirishga zarur ko'rsatkich yoki talablarni boshlashga yordam beradi.

Mazkur bosqichda buyum (mahsulot) taraqqiyot yo'nalishi bo'yicha ma'lumotlami to'plash, tizimlashtirish asosida rivojlanish yo'nalishi qoidalarini belgilash, iqtisodiy samaradorlik imkoniyatlarini hisoblash, u yoki bu xilda qaror qabul qilish uchun mahsulot bo'yicha kuchdagi standartlar majmuasidan tajribalarni umumlashtirish imkoniyati yaratiladi.

0'zuvchan standartlarni yaratish etapidagi ishlar mazmuni standartni ishlab chiqish, kelishish, tasdiqlashdan iborat bo^Mib, buyum yoki mahsulotning istiqbolli ko'rsatkichlarini har tamonlama asosli ravishda shu buyum va mahsulotlaming kelajak taraqqiyotini ko'zlab me'yoriy hujjat barpo etishga qaratilgan bo'ladi.

Malum bir ishlab chiqarish doirasida bunday ilgarilanma standart-larni amalda joriy etish, oldingi jarayonlarda kelajakni ko'ra bilgan sharoitlarda maxsus dastur va tadbirlar majmuida, rejalashtirilgan sharoitlarda olib borilishi va amalga oshirilishi zarur. Bunday yondashuv o'zuvchan standartlami joriy etishni va bu asosda xalq xo'jaligini boshqarishning tezkor boshqariluvini ta'minlaydi.