“tasdiqlayman” Tabiiy fanlar fakulteti dekani

 

 

---

63 

 

Sellyuloza hamda pektinning yangi hosilalari sintezi 

    Sellyuloza  xossalarini  modifikatsiya  qilishning  turli  usullari  orasida  azot 

saqlovchi hosilalar, xususan, sellyulozaning aminli hosilalari  alohida o’rin tutadi.  

Gidroksil  guruhlarning  bir  qismi  nitril,  amid  yoki  aminoguruhlar  bilan 

almashingan  hosilalar  sintezi  dastlabki  polimerning  xossalarini  sezilarli  darajada 

o’zgartirish  imkonini  beradi.    Masalan  Sherer  va  Feyld  tomonidan  sellyuloza 

nitratini  natriy  yoki  kaliy  amidning  suyuq  ammiakdagi  eritmasi  bilan  ta’siri 

natijasida  

γ

 taxminan 100 bo’lgan qiymatga mos keladigan o’rin olish darajasiga 

ega aminosellyuloza olingan. [30] 

 Biroq  bunday  sharoitda  kuchli  destruksiya  sodir  bo’lib,  ayni  reaksiyadan  amalda 

foydalanish  imkoni  cheklanadi.  Ammiak  bilan  sellyulozaning  tozil  efiriga  ta’sir 

ettirilganda tozil guruhlarining qisman aminoguruhlarga almashinishi sodir bo’ladi. 

Hosil  bo’lgan  mahsulot  0,8-1,0%  azot  saqlaydi  va  kislotali    bo’yoqlar    bilan 

bo’yaladi.  Shuningdek  sellyulozaning  aminoguruh  saqlovchi  oddiy  efirlari  ham 

olingan. Paxta sellyulozasiga 2-aminoetilsulfat kislotasi va ishqoriy sellyulozaga 2-

xloretilamin bilan ishlov berilganda 

γ 

taxminan 6 ( azot miqdori 0,56% ) bo’lgan 

aminoetilsellyuloza olingan . Montegude  ishqoriy sellyulozani epoksiaminlar bilan 

ta’siridan  sellyulozaning  bir  qator  N-almashingan    hosilalarini  sintez  qilishga 

muvaffaq  bo’lgan.  Olingan  mahsulotlar  ionalmashinish  xossalarini  namoyon 

qilgan. 

    Adabiyotlarda shuningdek sellyulozaning amid guruhlarini saqlovchi hosilalarni 

olish to’g’risida ma’lumotlar keltirilgan. Frik, Rives va Gutri   paxta matosiga 

ishqoriy muhitda akrilamidning suvli eritmasi bilan ta’sir etib 135ºC haroratgacha 

qizdirish orqali matoning chirishga va harorat ta’siriga barqarorligini oshirishga 

erishildi. 

  Sellyuloza va boshqa polisaxaridlarning amid va aminoguruh saqlovchi hosilalari 

polisaxaridlarning ( Algin kislotasi va karboksimetilsellyuloza) asosida quyidagi 

reaksiya bo’yicha olinishi mumkin: 

---

64 

 

O

COOH

H

H

H

HO

H

OH

O

H

O

COOCH

3

H

H

H

O

H

HO

H

OH

NH2

O

CONH

2

H

H

H

HO

H

OH

H

O

CH2N2

n

n

n

LiAlH4

O

CH

2

NH

2

H

H

H

HO

H

H

O

OH

n

 

 

 

Boshqa azot saqlovchi polisaxaridlar- gidrazidlar- sintezi keyingi sxema bo’yicha 

amalga oshadi: 

O

COOH

H

H

H

HO

H

OH

O

H

O

COOCH

3

H

H

H

O

H

HO

H

OH

O

CONHNH

2

H

H

H

HO

H

OH

H

O

CH2N2

n

n

n

NH2NH2H2O

 

Karboksimetilsellyulozaningamidlarivaaminohosilalari, 

shuningdekalginkislotasigidrazidlarihozirgivaqtgachaolinmagan. 

Ushbu 

ishda 

bunday hosilalar sintez qilish bo’yicha olib borilgan ishlar natijalari keltirilgan.  

      Karboksimetilsellyuloza  amidining  sintezi.  Adabiyotlarda  poligalakturon 

kislotasining  amidini  uning  metall  efiridan  50  ºC  haroratda  bosim  ostida  suyuq 

ammiak  ta’sir  ettirish  orqali  sintez  qilish  yoritilgan.    Mualliflar  qisman 

metoksillangan  poligalakturon  (pektin)  kislotasini  asos  qilib  olgan.  Algin 

kislotasining  amidini  sintez  qilishda  ushbu  metodikadan  foydalanishgan.                                                              

Algin kislotasini  metillash diazometanning  efirdagi  eritmasi  bilan quritilgan  algin 

kislotasi preparatga ta’sir ettirib amalga oshiriladi.  

---

65 

 

    Adabiyotlardagi ma’lumotlarga ko’ra  bunday sharoitda eterifikatsiya jarayonida 

kiritilgan metoksil guruhlarning 75-90% i murakkab efir tarkibiga hamda 25-10% 

miqdori oddiy efir tarkibiga kiradi. 

    Algin  kislotasi  amidini  olish  uchun  algin  kislota  metal  efirini  4-5  gr  miqdorini 

Dyuar    idishida  50-60  ºC  gacha  atseton  hamda  quruq  muz  yordamida  sovitilgan 

stakanchaga  joylashtirib,  o’ta  suyuq  ammiak  quyiladi,  so’ngra  stakancha 

avtoklavga joylashtirilib, turli vaqt oralig’ida 20-50 ºC da ishlov beriladi.Olingan 

natijalar 1-jadvalda keltirilgan.