Talaba huquqi va vazifasi

Ruda yo’qotilishi va sifatsizlanishi.
Rudani yer qa'ridan sifatli va to’laroq qazib olish darajasi uning yo’qotilishi va sifatsizlanishi bilan baholanadi. Turli sabablarga ko’ra qayta qazib olinmaydigan yer qa'rida qolib ketadigan balans zaxiraning qismi ruda yo’qotilishi deyiladi. Odatda qazib olingan rudaning sifati massivdagidan ma'lum miqdorda past bo’ladi, ya'ni qazib olingan ruda massasidagi foydali komponent miqdori massivdagidan kam bo’ladi. Ruda yo’qotilishi birlik ulushlari yoki foizlarda o’lchanadi, shu sababli yo’qotilish miqdoriy ko’rsatkich hisoblanadi.
Ruda yo’qotilishi umumrudnik, massiv va ajratib olingan ruda bo’yicha ekspluatasion yo’qotilishlarga bo’linadi. Kapital kon lahimlari atrofida, ularni saqlash maqsadida va yer yuzidagi turli ob'ektlarni shikastlanishidan muxofaza qilish uchun ular ostida qoldirilgan seliklardagi ruda zaxiralari umumrudnik ruda yo’qotilishini tashkil qiladi. Massivdagi ekspluatasion ruda yo’qotilishi qazish bloklari ichida, kon-tayyorlov lahimlari (shtreklar, ko’tarmalar va h.k.)ni saqlash uchun ular atrofida qoldirilgan seliklar, shuningdek, ruda tanasi bilan uni o’rab olgan jinslar kantaktida qolib ketadigan ruda zaxiralaridan iborat bo’ladi.Ajratib olingan ruda massasidagi ekspluatasion ruda yo’qotilishi qazish blokidagi rudani turli sabablarga ko’ra to’la tushirib olinmasligi tufayli sodir bo’ladi.
Ruda yo’qotilish koeffiisenti quyidagi nisbat orqali aniqlanadi:
К_y = Z_y : Z_b
Bunda, Z_y – yo’qotilgan ruda miqdori, t;
Z_b – balans zaqira, t.
Ruda sifatsizlanishi qo’yidagi sabablarga ko’ra sodir bo’ladi:
- blokdan tushirib olinadigan rudani massivdan massasiga aralashib ketishi oqibatida ifloslanishi;
- turli sabablarga ko’ra foydali komponentga boy bo’lgan foydali qazilmani yo’qotilishi tufayli qazib olingan ruda massasining sifatsizlanishi;
- yyyer osti (shaxta) suvlari ta'sirida ruda tarkibidagi foydali komponentlarning
(metallarning) erib ketishi natijasida ruda massasining sifatsizlanishi.
Ruda sifatsizlanishi Rs qo’yidagi ifoda orqali aniqlanadi:
Rs = Qf : Qr
Bunda, Qf - rudaga aralashgan foydasiz kon jinsi miqdori, t;
Qr - qazib olingan ruda massasi, t.
Rudani metall bo’yicha sifatsizlanishi ko’yidagi ifoda orqali aniqlanadi:
Rm = (p - q) : p
Bunda, r - balans zaqira tarkibidagi metall miqdori, g/t yoki %0 ;
q - qazib olingan ruda massasidagi metall miqdori, g/t yoki %0.
Ruda yo’qotilishi va uni sifatsizlanishi konchilik korxonalarining qisobot ko’rsatkichi qisoblanadi va bu ko’rsatkichlarning kata bo’lishi rudnikka salbiy iqtisodiy ta'sir etadi. Chunki ruda yo’qotilishi va rudani qayta ishlash xarajatlarini ko’payishiga olib keladi. Shu sababli ruda konlarini qazib olish va rudani qayta ishlaydigan korxonalarda ruda yo’qotilishi va sifatsizlanishi darajasini pasaytirish ularning samaradorligini oshirishning asosiy omillaridan biri qisoblanadi.