So’z boshi

8-MA’RUZA. YUMSHOQ DORI SHAKLLARI. 
Reja 
 
1. YUmshoq dori shakllari va ularni TDV orasida tutgan o‘rni  

---

57 
 
2. YUmshoq dori shakllarining kelib chiqish tarixi 
3. Surtmalar, kremlar, linimentlar, pastalar, gellar, shamchalar, ta’rifi, tavsifi va 
tasnifi. 
 
Surtmalar  (Unguenta)  –  yumshoq  dori  shakllari  bo‘lib,  asosan  maxalliy 
ishlatish uchun mo‘ljallangan. Ularning dispers muhitlari shunday reologik (etarli 
qovushqoqlik, plastiklik va psevdoplastik) ko‘rsatkichlarga egaki, uning natijasida 
surtmalar  belgilangan  haroratda  ham  o‘zining  turg‘unligini  etarlicha  saqlab  qola 
oladi. 
Surtmalar  XI  DF  ga  rasmiy  dori  shakllari  ko‘rinishida  kiritilgan  bo‘lib, 
teriga, yaralarga va silliq qavatlarga surtish uchun mo‘ljallangan.  
Bugungi  kunda  barcha  farmakologik  guruhlarga  mansub  bo‘lgan    dori 
moddalaridan  surtmalar  tayyorlash  imkoniyati  mavjud  bo‘lib,  ayniqsa  antiseptik 
vositalar,  sulfanilamidlar,  gormon    preparatlar,  antibiotiklar,  vitaminlar, 
zamburug‘larni davolashda ishlatiladigan dorilar asosida surtmalar ishlab chiqarish 
keng yo‘lga qo‘yilgan.     
Dispers  tizimiga  ko‘ra  yumshoq  dori  shakllari  gomogen  (qotishmalar  va 
eritmalar) va geterogen (suspenzion, emulsion va aralash), konsistensiyasiga ko‘ra 
surtmalar, pastalar, kremlar, gellar va linimentlarga bo‘linadi. 
Qo‘llanilishiga qarab surtmalar dermatologik, uretral, burun, ko‘z, rektal va 
vaginal  surtmalarga  bo‘linadi.  Surtmalarni  bunday  tarzda  tasniflanishi  ularni 
texnologik va biofarmatsevtik nuqtai nazaridan baholash uchun asos bo‘lib xizmat 
qiladi,  qaysiki  bunda,  yaralarni  sirtini  qoplash  uchun  mo‘ljallangan  surtmalarni 
aseptik  sharoitda,  ko‘z  uchun  mo‘ljallangan  suspenzion  tipdagi  surtmalarni  esa 
dori  va  yordamchi  moddalarni  maksimal  darajada  dispersligini  oshirgan  xolda 
tayyorlashni 
taqozo 
etadi. 
SHuningdek, 
tanlangan 
texnologik 
jarayon 
biofarmatsevtik nuqtai nazardan ham to‘g‘ri bo‘lishi kerak. 
Surtmalar  qadimiy  dori  shakli  bo‘lib,  Misrda  eramizdan  oldingi  3000 
yillarda surtma dori shakllarini ishlatilganligi haqidagi ma’lumotlar  adabiyotlarda 
keltirilgan. Ular asosan dermotologik va kosmetik ardan foydalanishgan. 
SHuningdek    Mesopatamiya,  qadimgi  Rim  va  Gretsiya      Hindiston  va 
boshqa  davlatlarda  ham  ishlatilgan.  Gippokrat,  Galen  va  bobokalonimiz  Ibn  Sino 
ham o‘z asarlarida  surtma-lar haqida ma’lumotlar keltirgan. 
Qadimda surtma dorilar tarkibi juda xilma xil bo‘lib, ularning tarkibiga turli 
xil  maydalangan  o‘simlik  qismlari,  minerallar,  har  xil  smolalar,  hayvonlardan 
olingana komponentlar qo‘shilgan. Asos sifatida asason mum, turli moy va hayvon 
yog‘lari ishlatilgan. 
•  18 asrga kelib  surtma  asosi sifatida neft mahsulotlari parafin va stearinlar 
ishlatila boshlandi.  
•  1882  yilda Labrayx birinchi marta lanolinni surtma asosi sifatida foydalandi 
•  20  asrdan  boshlab,  sintetik  emulьgatorlar  va  mineral  asoslar  -  naftalan  va 
gidrogenezirlangan yog‘lar ishlatila boshlandi