|
0 + C l 0 - ^ C l + 0 2
O+O3-»202
Xlor atomi stratosferada xlorftor uglevodorodlar -freonlar parchala nishi natijasida hosil boiadi. Freonlar tirik organizmlar uchun zaharsiz, yonish va portlashga barqaror, reaksion qobilyati juda past moddalar bolib, ular ko‘p yillar davomida muzlatkichlar texnikasida, penoplast va kauchuk ishlab chiqarishda, turli xil maishiy mahsulotlami olishda va aerazol idishlarida ishlatilgan.
Stratosferaga kelib tushganida freon birikmalari tolqin Uzunligi 240 nm dan kichik boigan nurianish bilan to ‘qnashib, natijada xlor atomi hosil boiadi. Masalan, F- 31 freoni (CFCL);
CFCl3+hv - » CFC12+C1
Boshqa yo‘li freon molekulasidagi xlor atomini qisman yoki to‘liq a l m a s h t i r i s h bilan bog‘liqdir. Bunda molekulaning reaksion qobiliyati o r t i s h i hisobiga uning yashash vaqti qisqaradi. Yoki u ozon qatlami uchun xavfsiz bo‘lib qoladi chunki tarkibida xlor bo'lmasa xlorli sikl
hosil bo‘lmaydi.
Quyidagi reaksiyalar 20—40 km balandlikda amalga oshirilishi ehtimoli ko'proq, ya’ni ozonning parchalanishi balandlikka bog'liq —35 km dan v u q o r i d a ko‘proq xlor sikli, pastda esa —azot sikli amalga oshadi.
’ Bromli sikl- Brom atomi xlor atomi kabi ozon bilan reaksiyaga kirishib brom oksidi va kislorod molekulasini hosil qilishi mumkin. Lekin xlor oksididan farqi shundaki, BrO boshqa brom oksidi yoki xlor oksidi molekulasi bilan reaksiyaga kirishib, natijada ikkita galogen atomi va kislorod molekulasi hosil boiadi:
Br + 0 3 -> B r0 + 0 2
BrO+BrO -> 2Br + 0 2
Awalgi ko‘rilgan sikllarda xlor, azot oksidi va gidroksil radikalining kislorod atomi bilan reaksiyalarijuda sekinhk bilan o‘tadiganjarayondir. Bromli siklda esa kislorod atomi ishtirok etmaydi va bu jarayonning boshqa sikllariga nisbatan tezligi ancha katta, shuning uchun brom ozon qatlami uchun xavfliroq hisoblanadi. Lekin, bromli siklning ozon aatlamiga ta’siri boshqa sikllarga nisbatan ancha kam, chunki atmosfe-rada bromning miqdori ham kamdir. Brom atm osferaga asosan v o n g i n l a m i o‘chirishda qollaniladigan tarkibida brom bor boigan o r g a n i k birikmalar (galonlar)dan kelib tushadi. Bu birikmalarning ham t r o p o s f e r a d a yashash vaqti uzoq bolganligi uchun ular stratosferaga k o ' t a r i l a d i va quyoshning ultra binafsha nurlari ta’sirida parchalanadi. Bunda hosil boigan brom atomi ozon molekulasi bilan reaksiyaga
k^B archa ko‘rib chiqilgan jarayonlarda «faol» zarralar sarflanib ketmaydi va ularning har bittasi qayta-qayta (107 gacha) ozonning a r c h a l a n i s h jarayonida ishtirok etishi mumkin. Bu zarralami stratosfe-radan chiqib ketishi ozon qatlamining parchalanishdan saqlashda muhim ahamiyatga ega. «Faol» zarralami stratosferadan chiqib ketishi-ning bir necha yo‘llari bolishi mumkin.
Masalan, vodorod siklida asosiy rolni o ‘ynaydigan gidroksid va gidroperooksid radikallari atmosferaning komponentlari bilan reak siyaga kirishadi. Stratosfera uchun quyidagi reaksiyalar asosiy bo'lishi mumkin:
CH4+OH ->CH3 +H 20
OH + h o 2 -» H20 + 0 2
Bundan tashqari, gidrooksil radikali azot oksidi bilan ham reaksiyaga kirishishi mumkin:
OH'+NO -» H N 02
Bu jarayon «faol» zarralarning vaqtincha saqlanib turish rezervuarini hosil qiladi, chunki H N 0 2 kislotasi tezlik bilan parchalanib yana bosh-lang‘ich zarralarni hosil qiladi. Azotli sikl to‘liq tugallanishi uchun bunday vaqtinchali rezervuarlar troposferaga chiqib ketishi kerak.
«Faol» zarralarning troposferaga chiqib ketishi xlorli va bromli sikillarida ham muhim ahamiyatga ega.
Bu sikllardagi «faol» zarralar boshqa reaksiyalarga ham kirishib vaqtinchali rezervuarlami hosil qilishi mumkin. Masalan, xlor oksidi bilan azot dioksidi reaksiyaga kirishganda ozon qatlamiga nisbatan inert bo'lgan xlorli mtrozil hosil bo‘ladi:
C10+N02 -» c i o n o 2
Bu jarayon CIO va N 0 2 laming miqdori ortganda faollashadi va natijada azotli hamda xlorli sikllar birgalikda amalga oshirila olmaydi. Lekin bunday birikmalarning hosil bo ‘lishi m a’lum sharoitlarda, masalan, Antarktidada ozon o‘pqoni hosil bo‘lishida ozon qatlami uchun o‘ta xavlli bo‘lishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
