Rivojlantirish institu ti

3. 
Q uyoshning  asosiy 
fizikaviy  va  kimyoviy  xusu­
siyatlari. Quyosh — bu tortilish va bosim  kuchlari ta ’sirida m uvozanat 
h o latid a g i  gazli  —  p laz m ali  s h a rd ir.  Q izig‘i  s h u n d a k i,  q ad im g i 
faylasuflarning b a ’zilari  Q uyosh ni  „S of olov“  deb to ‘g ‘ri  o ‘ylaganlar 
(m asalan,  Pifagor va  P ifagorchilar,  mil  avv.  VI  — V asrlar).  U ning 
massasi 2,1033 gram m , ya’ni Yer m assasidan 333 m ing m arotaba katta, 
o ‘rta c h a   zichligi  b ir  kub  sa n tim e trd a   1,409  gram m g a  teng.  Bu 
Y erim izning zichligidan 3,9 barobar kam  degan gapdir.  Lekin Q uyosh 
m assasining 99 foizi  radiusining 0,8 qism ida joylashganligini  hisobga 
olsak,  yuza  qism idagi  zichlik  o ‘rtach a  zichlikdan  700  b a ro b a r  kam  
ekanligini  bilam iz.  M ark azid a  bosim   1016  Pa,  h a ro ra ti  15  m illion 
darajaga b o rad i, zichligi  1015 k g /m 3.
V od o ro d   y adrosining  geliy  yadrosiga  aylanish  jara y o n i  kuza- 
tilganligi  sababli  h a r sek u n d d a  4  •  1025  J  energiya  ajratib  ch iq arad i. 
H isob-kitoblarga q arag an d a,  Q uyosh yana o ln  m illiard yil  yorugMik 
sochib turishi  m um kin.
Q uyo sh n in g   yuza  qism idagi  ogMrlik  ku ch in in g   tezligi  27  m ing 
998 sm 2 ga teng,  y a ’ni Y ernikiga  nisbatan  28  m arta  katta.
Q uyo sh n in g   kim yoviy tarkibi quyidagicha:  m assasining 71  foizi 
vo d o ro d ,  26,5  foizi  boshqa  e le m en tlard a n   tashkil  to p g an .  N eytral 
za rra ch a lard a n   tashqari  tax m in an   bir-biriga  teng  m anfiy va  m usbat 
z a rra ch a lar  h a m   m avjud.  M o d d alarn in g   bun d ay   h o lati  plazm a  deb 
ataladi.  Shu b o isd an  ham   Q uyoshni oddiy gazli sh ar deb em as,  balki 
plazm ali  (olovli) sh a r,  deb atash to ‘g ‘riroq boMar edi.
38

---

Q uyoshning yom glanishi 4 •  1026 Vt ga teng,  bu  nisbatan katta ra­
qam  emas.  O lam da shunday gigant yulduzlar borki,  ularning yorugMik 
darajasi bun d an  o ‘nlab m ing m arta kuchlidir.  U larning massalari ham  
Q uyosh  m assasidan  o ‘nlab  barobar  ortiq.  M a ’lum   boMgan  yulduz- 
lardan eng kattasi  50 ta,  eng  kichigi  esa 0,01  Q uyosh  massasiga teng. 
Y ulduz q a n ch a katta boMsa,  u shun ch a tiniq  nu r taratadi.
Tarkibi va fizik  xossalariga  ko ‘ra  Quyosh tipik  o ‘rtacha yulduzga 
o lxshaydi.  V odorodning geliyga  aylanishidagi  term oyadro  reaksiyalari 
sikli ko‘pgina yulduzlarning asosiy energiya manbayidir. Yulduzlar bag1 rida 
boshqa  sintez  reaksiyalar  ham   boMib  turishi  m um kin.  V odorodning 
„yonishiga11 qarab yulduz markazida geliy yadrosi hosil boMa boradi. Unda, 
ya’ni geliy yadrosi to ‘plangan markazda  100 million gradusga yaqin harorat 
kuzatilgan taqdirda term oyadro reaksiyalari kechadi.
Birlashgan  M illatlar T ashkilotining  1958-  yildagi  Ikkinchi yadro 
konferensiyasida term oyadro sintezi borasida olib borilayotgan ilmiy- 
tadqiqot ishlarining maxfiyligi olib tashlangan edi.  Shu boisdan hozirgi 
paytda  bu  sohada  m isli  k o 'rilm a g a n   da raj ad a  yutuqqa  erishildi. 
Termoyadro reaksiyasi ning kishilar (AQSH  1945- yilda Yaponiyaga atom  
bombasini tashlagan) tom onidan birinchi bor sinalishi, maqtovga sazovor 
boM masa-da,  atom  bom basini portlatish orqali am alga oshirilgan edi. 
Bunga vodorod yadrosini geliy yadrosiga ulash yordam ida erishildi.
H ozirgi  k u n d a  m axsus  yadro  reaktorlari  hosil  qilingan  boMib, 
ular yordam ida term oyadro reaksiyalarini uzluksiz ravishda boshqarib 
borish  im koniyatiga ega boMindi.  Bu g ‘oyani birinchi  boMib  Rossiya 
olimlari olg‘a surdilar va „Tokam ak11  nom li xalqaro sinov term oyadroli 
reaktorini qurishda tashabbus ko‘rsatdilar.  Myunxen shahrida  ,A S D E X “ 
T okam agida sinov ishlari  olib borildi.  Erishilgan  natijaga kishining 
aqli  bovar  qilm aydi.  Tasavvur  qilib  ko‘ring-a,  diam etri  3  m etrli, 
balandligi  2  m etrli  avtom obil  shinasini  eslatuvchi  te m ir  halqaning 
m arkazida harorat 40 million darajaga yetdi.  Bu siyraklashgan vodorod 
toMdirilgan vakuum li kameradir. Ajablanarli joyi shundaki,  ikki sekund 
davom ida m uallaq gaz kuchli darajada qizdirilib,  ionlashgan plazmaga 
aylantirildi.  M agnit  m aydoni  yordam ida  plazm a  kam era  devoriga 
tekkizilm asdan ushlab qolindi. Taqqoslaym iz, term oyadro reaktorida 
40  m illion  daraja  harorat  hosil  qilindi.  Q uyoshning  m arkazida  15 
m illion daraja,  tashqi yuzasida esa 5500 darajadir.  A m m o ,,Izvestiya“ 
gazetasining  1987-  yil  aprel  sonida  I.V.  K urchatov  nom li  ato m  
energiyasi  institutidagi  „Tokam ak  —  10“  qurilm asida selsiy shkalasi 
b o ‘yicha 90 m illion darajali  harorat hosil qilinganligi to 'g'risida xabar 
e ’lon  qilindi.  Bu  Q uyosh  yuzasidagi  h aro ratd an   o ‘n  besh  m ing 
m arotaba katta ko‘rsatkichga erishildi,  dem akdir.
T e rm o y a d ro   sintezini  am alga  oshirish  yoMi  bilan  kelajakda 
energetika  sohasidagi  rn u am m o lar  hal  qilinadi.  Lekin  term oyadro 
sintezining boshlanishi  u ch u n   100  m illion  daraja  haroratga erishish
39

---

zarur.  O lim lar h o zir shu  m aqsadga erishish borasida  ilm iy izlanishlar 
olib borm oqdalar.
Yulduzlarning qancha yashashligi  m unozarali  m asalalardan hisob­
lanadi.  L.  M u xinning bergan  m a ’lum otiga qaraganda,  hozirgi  kunda 
ham   O lam d a  yu ld u zlar  d o im o   p ortlab  tu ra d i.  B ular  yangi  va  eng 
yangi  yulduzlardir.  M a ’lum ki,  agar yulduz portlasa,  uning atrofidagi 
sayyoralarda ham   hayot y o ‘q bo 'lad i. A strofizikada shu n d ay  um um iy 
qo id a  bor:  yulduz  q a n c h a la r issiq  b o ‘Isa,  u n in g   um ri  s h u n c h a  qisqa 
boMadi.  Shuning u ch u n  bizning sayyoram iz singari „yashil sayyoralar" 
faqat  uzoq  m u d d a t yashaydigan va u n c h a   issiq b o ‘lm ag an  y ulduzlar 
atrofida tarkib topadi.