|
Хитой мавсумий қишлоқ хўжалиги календари
№
|
Хитойча ой номлари
|
Ойларнинг таржимаси
|
Григорий календари бўйича мавсумнинг бошланиш санаси
|
1
|
Личун
|
Баҳорнинг бошланиши
|
4-5 феврал
|
2
|
Юйшуй
|
Ёмғир суви
|
19-20 феврал
|
3
|
Дзинчже
|
Ҳашаротларнинг уйғониши
|
5-6 март
|
4
|
Чуньфен
|
Баҳорги тенгкунлик
|
20-21март
|
5
|
Цинмин
|
Ёруғ
|
5-6 апрел
|
6
|
Гуюй
|
Бошоқлар учун ёмғир
|
20-21 апрел
|
7
|
Лися
|
Ёзнинг бошланиши
|
6-7 май
|
8
|
Сяоман
|
Тўкинлик
|
21-22май
|
9
|
Манчжун
|
Буғдой бошоқлари
|
7-7 июн
|
10
|
Сячжи
|
Ёзги тенгкунлик
|
21-22 июн
|
11
|
Сяошу
|
Иссиқ
|
7-8 июл
|
12
|
Дашу
|
Жазирама
|
23-24 июл
|
13
|
Лицю
|
Кузнинг бошланиши
|
8-9 август
|
14
|
Чушу
|
Иссиқликнинг тугаши
|
23-24 август
|
15
|
Байлу
|
Оқ шудрин
|
8-9 сентябр
|
16
|
Цюфен
|
Кузги тенгкунлик
|
23-24 сентябр
|
17
|
Ханьлу
|
Совуқ шудрин
|
8-9 октябр
|
18
|
Шуанцзян
|
Қировнинг тушиши
|
23-24 октябр
|
19
|
Лидун
|
Қишнинг бошланиши
|
7-8 ноябр
|
20
|
Сяосюе
|
Оз қор
|
22-23 ноябр
|
21
|
Дасюе
|
Кўп қор
|
7-8 декабр
|
22
|
Дунчжи
|
Қишки тенгкунлик
|
21-22 декабр
|
23
|
Сяохан
|
Совуқ
|
6-7 январ
|
24
|
Дахан
|
Қаҳратон
|
20-21 январ
|
Календар бошқа календарлардан тузилиши жиҳатидан бутунлай фарқ қилади. Унда йилда бир даврийлик (цикл)ни ташкил қилади ва у олтмиш йилдан иборат. Бутун олтмиш йил икки «ер» ва «фазовий» тармоқларга бўлинади. Даврийликда бешта «фазовий тармоқ» мавжуд. Булар: дарахт (му), олов (хо), ер (гиу), металл (цзинь), сув (шуй)дир. Ҳар бир фазовий тармоқлар ҳам иккига бўлинади. Масалан: дарахт–ўсимлик, дарахт–буюм шаклидаги, олов-табиий олов ва ёқилган олов, металл- табиатдаги ва металл буюм, ер-ҳайдалган ва ҳайдалмаган ер, сув-оқаётган ва оқмаётган сув тарзида.
Олтмиш йиллик даврийлик календарида ўн иккита ер тармоқлари ҳам бўлган. Улар бирор бир ҳайвон номи билан аталган. Масалан: сичқон (цзи), сигир (чоу), йўлбарс (инь), қуён (Мао), илон(чэнь), от(у), куй(вэй), маймун(шэп), товуқ(ю), ит(сюй), тўнғиз(хай). Календарда олтмиш йил давомида «ер тармоқлар»и беш марта такрорланади. Олтмиш йил давомида «фазовий» ва «ер» тармоқларидаги уйғунлик ҳеч такрорланмайди.
Шарқий Осиё мамлакатлари календарларидаги олтмиш йиллик цикл. Шарқий Осиё мамлакатлари календарида олтмиш йиллик циклнинг келиб чиқиш тарихи қуйидагича: Қадимда олам бешта сув, олов, тупроқ, металл ва ёғоч каби унсурлардан ташкил топган деб ҳисобланган. Ҳамда улар ижобий ва салбий хусусиятларни мужассамлаштирган. Қуйидаги жадвалда олтмиш йиллик Хитой даврий календаридаги йилларнинг номланиши берилган.
Олтмиш йиллик Хитой даврий календари
|
|
Фазовий тармоқлар
|
|
Давр
|
Даврий белгиси
|
Му (дарахт)
|
Хо (олов)
|
Ту (ер)
|
Цзин
(металл)
|
Шуй (сув)
|
|
|
|
Цзя
|
И
|
Вин
|
Дин
|
У
|
Цзи
|
Гэн
|
Син
|
Жэн
|
Гуй
|
Ер тармоқлари
|
|
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
|
I
|
Цзи
|
1
|
|
13
|
|
25
|
|
37
|
|
49
|
|
Шу(сичқон)
|
II
|
Чоу
|
|
2
|
|
14
|
|
26
|
|
38
|
|
50
|
Ню(сигир)
|
III
|
Ин
|
51
|
|
3
|
|
15
|
|
27
|
|
39
|
|
Ху(йўлбарс)
|
IV
|
Мао
|
|
52
|
|
4
|
|
16
|
|
28
|
|
40
|
Ту(қуён)
|
V
|
Чэн
|
41
|
|
53
|
|
5
|
|
17
|
|
29
|
|
Лун(аждарҳо)
|
VI
|
Си
|
|
42
|
|
54
|
|
6
|
|
18
|
|
30
|
Шэ(илон)
|
VII
|
У
|
31
|
|
43
|
|
55
|
|
7
|
|
19
|
|
Ма(от)
|
VIII
|
Вэй
|
|
32
|
|
44
|
|
56
|
|
8
|
|
20
|
Ян(қуён)
|
IX
|
Шэн
|
21
|
|
33
|
|
45
|
|
57
|
|
9
|
|
Хоу(маймун)
|
X
|
Ю
|
|
22
|
|
34
|
|
46
|
|
58
|
|
10
|
Цзи(товуқ)
|
XI
|
Сюй
|
11
|
|
23
|
|
35
|
|
47
|
|
59
|
|
Гоу(ит)
|
XII
|
Хай
|
|
12
|
|
24
|
|
36
|
|
48
|
|
60
|
Чжу(чўчқа)
|
Юпитернинг 12 йиллик ҳаракат йўли 300 дан қилиб, 12 бўлакка бўлинган( ) ва ҳар бир бўлагига “фазовий тармоқ” деб аталувчи ўн икки ойнинг белгилари қўйиб чиқилган. Кейин милод бошларида бу белгиларга ҳайвонларнинг номлари қўшиб қўйилган. Булар Қуёшнинг йиллик кўринма ҳаракати йўлида жойлашган ушбу юлдуз туркумлари эгаллаган ҳудудларга мос келади: ҳамал, савр, жавзо, саратон, асад, сунбула, мезон, ақраб, қавс, жадий, далв ва ҳут. Шарқий Осиё мамлакатлари халқлари “фазовий тармоқ”, “ер тармоқлар”и белгиларидан ташкил бўлган (60x5) йилни ўз ичига олган циклик жадвал календарни тузганлар. Мазкур календар маълум йил “фазовий тармоқ”нинг вертикал устуни ва “ер тармоғи”нинг горизонтал йўли кесишган катакда жойлашиб, қўшма “қуён-олов”, “маймун-металл” ёҳуд “олов-сув” каби номлар билан аталадиган бўлган ва айнан шу номларга мос равишда, 60 йилдан сўнггина қайтарилган. 60 йиллик циклга эга бўлган бу календар ҳозирги кунда Хитой, Япония, Корея, Вьетнам ва Монголияда қўлланилади. Хитой ва Кореяда “фазовий тармоқ”ни ташкил этган унсурлар иккиламчи ижобий ва салбий хусусиятларга кўра иккига бўлинган ҳолда, Японияда улар ёш хусусиятларига кўра катта ва кичик ном билан, Монголияда эса беш унсур фақат ранглар билан кўк(баъзан яшил), қизил, сариқ, оқ, ва қора билан қўлланилади.
Савол ва топшириқлар.
Хитой календарининг ўзига хос жиҳатлари нималардан иборат?
Япон календарларининг хусусиятли жиҳатларини санаб ўтинг.
Хитой мавсумий қишлоқ хўжалиги календари тўғрисида маълумот беринг.
Шарқий Осиё мамлакатлари календарларидаги “фазовий тармоқ”ларнинг қўлланилиши.
9-мавзу: Кавказ халқлари календарлари.
Режа:
Қадимги Арман календари.
Қадимги Грузин календари.
Қадимги Арман календари. Арман календари дастлаб Қадимги Бобил Ой-қуёш календарига ўхшаш бўлган. Улар христианлик динини расмий равишда (IV аср бошлари) қабул қилганларидан сўнг Қуёш календаридан фойдалана бошлаганлар.
Қадимги арман календари «томар» VI асрда тузилган. Уни тузишда Миср «дайди» календари асос қилиб олинган. Шунга кўра уларда бир йил 12 ой, ҳар бир ой 30 кундан ва бешта қўшимча кундан иборат бўлган. Қадимги арман календари ой номлари қуйида келтирилган.
навасарди
гори
сахми
тре
кхалоц
аратхс
мехекани
арег
ахекани
10. марори
11. магдатх
12. хротитихс
Арман календарида ҳам ҳар тўрт йилда тропик йилдан бир сутка фарқ қилган. 1460 арман йили Юлиан йилидан бир йил олдинга ўтиб кетган, яъни 1461 арман йили, 1460 юлиан йилига тенг бўлган.
Арманлар арман эраси деб аталувчи (бошланиши 552 йил 11 июн) эрадан фойдаланганлар. Христиан черкови бир неча марта арманларга Дионисий эрасини ва Юлиан календарини жорий қилишга уриниб кўрди. Фақатгина XV-XVI асрларга келибгина Қадимги Арман календари ўрнини Юлиан календари эгаллади. Шунингдек, бу даврда Дионисий эраси ҳам қабул қилинди.
Арман календари йилини Юлиан йилига айлантиришда бир-икки кунга хато қилиниши мумкин. Бунинг олдини олиш учун қуйидаги формуладан фойдаланишимиз зарур.
;
Бунда, - арман календаридаги йилнинг тартиб рақами, - арман эрасининг бошланишидан ҳисобланадиган вақтгача бўлган кунларнинг сони, - Дионисий эрасидаги йилнинг тартиб рақами, - Юлиан йилининг бошланишидан аниқланган вақтгача бўлган кунларнинг сони. ( ; ) 365 дан катта ёки 0 дан кичик бўлиши мумкин.
Агар >365 (366) сана кейинги йилга ўтади ва ни 1 га қўшиш зарур бўлади ( ), ни 365 дан айириш керак, агар кабиса йили бўлмаган ёки кабиса йили 366 кун бўлса ( ( ).
Агар бўлса сана ўтган йил ҳисобига киради. Унда 365-SқS 1 ( кабиса йили бўлмаса); ( - кабиса йили бўлса). Икки ҳолатда ҳам Дионисий эрасидаги изланган йилнинг тартиб рақами, эса Юлиан йилининг бошланишидан аниқланаётган вақтгача бўлган кунларнинг сонини ифодалайди.
828 йил 30 хротитихсни аниқлаймиз.
Демак, арман календаридаги 828 йил 30 хротитихс Юлиан календари бўйича 1379 йил 11 декабрга тўғри келади.
838 йил 1 навасардини аниқлаймиз.
Демак, , бу йил кабиса йили бўлган. Шунинг учун Демак, 838 йил 1 навасарди 1388 йил 14 декабрга тўғри келар экан.
Do'stlaringiz bilan baham: |
